Yapısına Göre Sözcükler: Basit, Türemiş, Birleşik Sözcükler ve Özellikleri

Türkçede sözcüklerin yapısı incelendiğinde bazılarının;

• yapım eki almadan (göz, gözler),
• bazılarının yapım eki alarak (göz-lük, göz-le-m) kullanıldığını;
• bazılarının ise iki sözcüğün bir araya gelmesiyle (gözbebeği, gözalıcı)

oluştuğunu görüyoruz. Buna göre, Türkçede sözcükler, yapı bakımından üçe ayrılır:

1. Basit Sözcük
2. Türemiş Sözcük
3. Birleşik Sözcük

1. Basit Sözcük

Hiçbir yapım eki almamış sözcüktür. Basit sözcükler çekim eki alabilir.

• Çocuklar, küçük kediyi yolda bulmuşlar.

Bu cümlede bütün sözcükler yapıca basittir. Çünkü sözcüklerin hiçbiri yapım eki almamıştır. Cümlede ek alan sözcükler ise çekim eki almıştır. “Çocuk” sözcüğü çoğul eki (-lar), “kedi” sözcüğü belirtme durumu eki (-i), “yol” sözcüğü bulunma durumu eki (-da), “bul-” eylemi miş’li geçmiş zaman kipi eki (-muş) ve üçüncü çoğul kişi eki (-lar) almıştır.

2. Türemiş Sözcük

En az bir yapım eki almış sözcüktür. Türemiş sözcükler çekim eki de alabilir.

• Yazılı anlatımınızı geliştirmelisiniz.

Bu cümlede bütün sözcükler türemiştir; çünkü her sözcük en az bir yapım eki almıştır.

Örnek-1

yaz-ı-lı

yaz-: fiil kökü
-ı: fiilden isim yapım eki
-lı: isimden isim yapım eki

Örnek-2

anla-t-ım-ınız-ı

anla-: fiil kökü
-t: fiilden fiil yapım eki
-ım: fiilden isim eki
-(ı)nız: iyelik eki
-ı: belirtme durum eki

Örnek-3

gel-iş-tir-meli-siniz

gel-: fiil kökü
-iş: fiilden fiil yapım eki
-tir: fiilden fiil yapım eki
-meli: gereklilik kipi eki
-siniz: kişi eki

Uyarı! Bazı sözcüklerdeki yapım ekleri zor fark edilir, bu sözcüklere dikkat etmek gerekir.

• ılık ⇒ ılı – k  ⇒ fiilden isim yapım eki
• ışık ⇒ ışı – k ⇒ fiilden isim yapım eki
• açı ⇒ aç –ı ⇒ fiilden isim yapım eki
• çarpı ⇒ çarp –ı ⇒ fiilden isim yapım eki
• uyku ⇒ uy(u) – ku ⇒ fiilden isim yapım eki
• yazım ⇒ yaz – (ı)m ⇒ fiilden isim yapım eki
• oynuyor ⇒ oy(u)n – (a)u – yor ⇒  isimden fiil yapım eki
• kanıyor ⇒ kan – (a) – ı – yor ⇒ isimden fiil yapım eki
• içerliyor ⇒ içer(i) – (le)li – yor ⇒ isimden fiil yapım eki
• çevrim ⇒ çevir – (i) m ⇒  fiilden isim yapım eki
• devrildi ⇒ devir – (i)l – di ⇒  fiilden fiil yapım eki

3. Birleşik Sözcük

İki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu yeni sözcüklerdir.

a) Birleşik İsim

Aynı ya da farklı türdeki iki sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu sözcüklerdir.

Birleşik isimler şu şekillerde oluşur:

» İsim soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

• (isim + isim) : yeryüzü, kartopu, ayakkabı, keçiboynuzu…

» Sıfatların isim soylu sözcüklerle bir araya gelmesiyle oluşur.

• (sıfat + isim): büyükanne, kırkayak, ilkbahar, Karagöz…

» İsim soylu sözcüklerle fiillerin bir araya gelmesiyle oluşur.

• (isim + fiil): mirasyedi, imambayıldı, ayakbastı, gündöndü…

» Fiil soylu sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

• (fiil + fiil): çekyat, uyurgezer, kapkaç, yapboz..

» isim soylu sözcüklerle fiilimsilerin bir araya gelmesiyle oluşur.

• (isim + fiilimsi): ağaçkakan, oyunbozan, çöpçatan, kanncayiyen…
• (fiilimsi + isim): akaryakıt, yanardağ, atardamar, bakarkör…

» Yansıma sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur.

• (yansıma + yansıma): şakşak, çatapat, çıtçıt, gırgır…

b) Birleşik Sıfat

İki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir.

İki sözcüğün bir araya gelerek tek bir kavramı karşılamasıyla oluşan sıfatlara, “anlamca kaynaşmış birleşik sıfat” denir.

• Roman, gerçekdışı olaylar üzerine kurulmuş.
• Onu alçakgönüllü bir insan olarak tanıdım.
• Kavuniçi gömleğimi sabah kardeşim giymiş.
• Belediye başıboş köpekleri bu tesiste toplayacak.
• Evin salonunda birçok resim asılıydı.
• Kâğıtta anlayamadığım birtakım yazılar vardı.

Biçimsel olarak ayrı yazılmalarına karşın belli bir kurala bağlı olarak oluşan sıfatlara “kurallı birleşik sıfat” denir. Bunlar aşağıdaki şekillerde oluşturulur:

» Sıfat ve takısız ad tamlamalarına “-lı, -li, -lık, -İlk, -sız, -siz” eki getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.

• yeşil panjur – lu ev
• geniş cadde – li şehirler
• cam kapı – lı oda
• deri eldiven – li adam
• beş gün – lük yolculuk
• yüz lira – lık telefon
• beş para – sız insan

» Sıfat tamlamalarında sıfatla isim yer değiştirilip iyelik eki (-ı, -i, -sı, -si) getirilerek birleşik sıfat (sıfat grubu) yapılır.

• yazı – sı güzel öğrenci (güzel yazı}
• yol – u bozuk köy (bozuk yol)
• su – yu soğuk pınarlar (soğuk su)
• cam – ı kırık sınıf (kırık cam)

c) Birleşik Fiil

Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Birleşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre üçe ayrılır:

1) Yardımcı Fiille Yapılan Birleşik Fiil

İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir fiille (olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak) bir araya gelerek oluşturduğu birleşik fiildir.

Günümüzde daha çok, “etmek” ve “olmak” yardımcı fiilleri kullanılmaktadır.

• Yardım için teşekkür ederiz, (teşekkür + etmek)
• Dedemizi ziyaret edeceğiz, (ziyaret + etmek)
• Otobüs şoförünü şikâyet ettik, (şikâyet + etmek)
• Bu çocuklar başarılı olacak, (başarılı + olmak)
• Çocuk, ortalıktan yok oldu. (yok + olmak)
• Bu ayrılık bize dert oldu. (dert + olmak)

Uyarı! Bazı yabancı asıllı sözcüklerle bu tür birleşik fiil yapıldığında ses düşmesi veya ses türemesi görülür. Bu birleşik fiiller bitişik yazılır.

• sabır etmek > sabretmek (ses düşmesi)
• devir etmek > devretmek (ses düşmesi)
• kayıt olmak > kaydolmak (ses düşmesi
• hal etmek > halletmek (ses türemesi)
• ret etmek> reddetmek (ses türemesi)
• zan etmek > zannetmek (ses türemesi)

Uyarı! Bazı bileşik fiiller oluşturulurken hiçbir ses olayı meydana gelmez. Bu yüzden bu tür fiiler ayrı yazılır.

• terk etmek
• fark etmek
• park etmek
• sevk olunmak
• ayırt etmek

Uyarı! Bazı durumlarda “olmak” ve “etmek” yardımcı fiil değil, asıl fiil olarak kullanılır.

• Elindeki kitap bundan çok eder.
• Elmalar daha olmadı.
• Evin önünde bir kaza oldu.

2) Kurallı Birleşik Fiil

İki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur. Bu fiillerden birisi kalıplaşmış şekilde kullanılır. Kurallı bileşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre dörde ayrılır:

a) Yeterlik Fiili (fiil + ebilmek)
b) Tezlik Fiili (fiil + ivermek)
c) Sürerlik Fiili (fiil + ekalmak, edurmak, egelmek)
d) Yaklaşma Fiili (fiil + eyazmak)

a) Yeterlik Fiili (fiil + ebilmek):

Cümleye bir işi yapabilme, bir işi yapmaya gücü yetme anlamı katar.

• Ben bu ağaca kolayca tırmanabilirim.
• Bütün evi boyamayı iki günde bitirebilirsin.

Uyarı! Yeterlik fiilinin olumsuzunda “ebilmek” kalıbının “-bil-” bölümü düşer.

görebilmek ⇒ görememek (görebilmemek değil)

• Arkadaşım son soruyu çözebildi.
• Arkadaşım son soruyu çözemedi.
• Arkadaşım son soruyu çözmedi.

Bu cümlelerin birincisinde “çözebildi” eylemi yeterlik fiilinin olumlu kullanımıdır. İkinci cümledeki “çözemedi” fiili, yeterlik fiilinin olumsuz kullanımıdır. Üçüncü cümledeki “çözmedi” fiili ise “çözmek” fiilinin olumsuz kullanımıdır ve bileşik fiil değildir.

Uyarı! Yeterlik fiilinin bazı kullanımları, yeterlilik değil olasılık anlamı taşır. Olasılık anlamının olumsuz kullanımında da “bilmek” fiilinin düşmediği görülür.

• Beklediğimiz yağmurlar haftaya yağabilir.
• Beklediğimiz yağmurlar haftaya yağmayabilir.

b) Tezlik Fiili (fiil + ivermek):

Cümlede bildirilen fiilin acele, çabuk bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder.

• Kaşla göz arasında çocuk duvarı çizivermiş.
• Ben bilet alırken otobüs gidiverdi.
• Çocuk bizi görünce yanımıza koşuverdi.
• Bu güzel şiiri sen okuyuver.

Uyarı! Tezlik fiilinin olumsuzu iki şekilde de yazılabilir.

• Düşüncelerini her yerde söylemeyiver.
• Düşüncelerini her yerde söyleyiverme.
• Sen de bu defa bizimle gelmeyiver.
• Sen de bu defa bizimle geliverme.

c) Sürerlik Fiili (fiil + ekalmak, edurmak, egelmek):

Cümlede bildirilen fiilin devamlı bir şekilde yapılmakta olduğunu ifade eder.

• Bu festival, seksen yıldan beri yapılagelir.
• O şimdi evde dinlenedursun.
• Siz gidedurun, ben size yetişirim.
• Cambazların yaptıkları karşısında şaşakaldık.
• Çocuklar, geç yatınca öğleye kadar uyuyakalmışlar.

d) Yaklaşma Fiili (fiil + eyazmak):

Cümlede bildirilen fiilin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder. Yani cümleye “az kalsın”, “neredeyse” anlamı katar.

• O, birden karşımıza çıkınca korkudan öleyazdık.
• Dengesini kaybeden çocuk pencereden düşeyazdı.

Uyarı! Yaklaşma fiili günümüz Türkçesinde sık kullanılmamaktadır.

3) Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiil (Deyimleşmiş Birleşik Fiiller)

Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiyle oluşan bileşik fiildir. Bu bileşik fiillerde bulunan fiiller gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerle kaynaşarak yeni bir fiili karşılar.

• Öğretmeninizin sözlerine biraz kulak verin.

Bu cümlede “vermek” fiili tek başına bir eylemi karşılamamat tadır. Yanındaki “kulak” sözcüğüyle birlikte anlamca kaynaşij “iyi anlamak için dinlemek” anlamında bir fiili karşılamaktadı Bu yüzden bu cümledeki fiil “kulak vermek” fiilidir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu renkle belirtilmiş eylemler anlamca kaynaşmış bileşik fiildir.

• Yaşlı kadın, komşusuna oğlu hakkında dert yanıyor.
• Bize yardım edecek olan adam sözünde durdu.
• Bu genç, iyi bir yazar olmayı kafasına koymuş.
• Küçük çocuk, yeni arkadaşını hiç ağzından düşürmüyor.
• Bir grup hayırsever bu fakir aileye el uzattı.

Uyarı! Bazı eylemler, anlamca kaynaşmış bileşik eylemlerle karıştırılabilir. Bunları birbirinden ayırmak için kullanıldıktan cümle dikkatlice okunmalıdır.

• Bu gökdeleni görünler parmağını ısırıyor.
• Küçük çocuk, parmağını ısırıyor.

Birinci cümlede “parmağını ısırmak” sözcükleri anlamca kaynaşarak “şaşakalmak, hayretler içinde kalmak” anlamı kazanmıştır. Yani bileşik bir eylemdir. İkinci cümlede ise “parmak” sözcüğü gerçek anlamıyla kullanılmıştır. Eylem “ısırıyor” sözcüğüdür. Yani bu cümlede bileşik eylem yoktur.

Uyarı! Bazı anlamca kaynaşmış bileşik eylemler, bütün sözcükleri gerçek anlamdan uzaklaştığı için bitişik yazılır.

• Meteoroloji, yarın fırtına çıkacağını öngörüyor.
• Bu yağmurda yola çıkmaktan vazgeçtik.