Yapısına Göre Cümle Türleri: Basit, Birleşik, Sıralı, Bağlı Cümleler ve Özellikleri

Yapısına göre cümle türleri şunlardır:

1. Basit Cümle

2. Birleşik Cümle
a. Girişik Birleşik Cümle
b. İç İçe Birleşik Cümle
c. İlgi Cümlesi
d. Şartlı Birleşik Cümle

3. Sıralı Cümleler

4. Bağlı Cümle
a. “ki”li Bağlı Cümleler
b. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar

——————-

Cümleler, bildirdikleri yargı sayısına ve öğelerin yüklemle olan ilişkisine göre çeşitlere ayrılırlar.

Cümlede bir ya da birden fazla yargı vardır. Başka bir deyişle birden fazla cümle bir araya gelip bir cümleymiş gibi görünebilir.

• Bir ceylan gibi ürktü. (Tek yargı)
• Sevincinden ne yapacağını şaşırmıştı. (İki yargı)

Bu tür cümlelerde bazı öğeler ortak olduğu gibi öğelerin tamamı farklı da olabilir. Bu cümleler birbirlerine bazı bağlaçlar yardımıyla bağlanabildiği gibi anlam bakımından da bağlanabilirler.

• Saatine baktı ve otobüsü kaçırdığını anladı.

Cümleler yapı bakımından çeşitlere ayrılırken içlerindeki kelime sayısı değil yüklem, fiil veya yargı sayısı dikkate alınır.

Yapı bakımından cümleler; basit, birleşik, bağlı ve sıralı olmak üzere dörde ayrılır:

1. Basit Cümle

İçerisinde tek yargı, tek fiil, dolayısıyla isim veya fiil cinsinden tek yüklem bulunan cümledir.

Başka bir cümleye bağlanmaz, yani bağımsız bir cümledir. Tamamladığı ya da onu tamamlayan bir cümlecik yoktur.

• Yarın akşam maç yapacaklar.
• Zayıf kolları kirli tunç rengindeydi. Tekrar başını kaldırdı.
• Gökle denizin birleştiği dumandan çizgiye baktı.
• Sıcak yaz aylarını geçirmek için deniz kenarlarına, kırlara tepelere kaçanlar, şimdi birer birer kışlıklarına dönüyorlar.

*Bazı dil bilimcilere göre içerisinde yüklemin dışında isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiil bulunan cümleler de basit cümledir; bu kelimeler ve kelime grupları yargı bildirmezler.

• Rüzgâr, denizin yüzünü pürüzlendirerek küçük savaşlar yaratıyordu.
• Birden köşe başından, iki karayağız atın çektiği bir fayton peyda oldu.

2. Birleşik Cümle

Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan cümlecikten meydana gelen cümlelerdir. Yani yapısında birden fazla cümle bulunduran cümlelerdir.

Temel cümleyle yan cümlenin bir araya geliş şekillerine göre birleşik cümleler çeşitlere ayrılır.

a. Girişik Birleşik Cümle

Bu tür cümlelerde yan cümlecik temel cümleciğin herhangi bir öğesi olabildiği gibi, bir öğenin parçası da olabilir.

Girişik birleşik cümleler, fiilimsilerle ve çekimli fiillerle kurulur.

• Havaların ısınması / tatil düşkünlerini sevindirdi. Özne
• Çadırları çalanlar / bulunamadı. Sözde özne
• Evlerin ne zaman biteceğini / bilmiyoruz. Nesne
• Yarın / bir tanıdığa / gideceğiz. Dolaylı tüml.
• Babasını karşısında görünce / çok sevindi. Zarf tüml.
• Havalar soğuduğundan / artık dışarı çıkmıyor. Edat tüml.
• Ellerim takılırken / rüzgarların saçına
• Asıldı arabamız bir dağın yamacına,

b. İç İçe Birleşik Cümle

Bir temel cümleyle, herhangi bir sebeple onun içinde kullanılan bir yardımcı cümleden oluşan cümlelerdir. Yardımcı cümle de temel cümle gibi bağımsız bir cümle yapısındadır. Asıl yargı sonda bulunur.

» Yardımcı cümle nesne olarak kullanılabilir. Alıntı hâlindedir.

• Adam, / “Kartınız geçerli değil.” / demez mi?
• Şark için “Ölümün sırrına sahiptir.” derler.

» Yardımcı cümlenin yüklemi “demek, zannetmek, sanmak, bilmek, görmek, görünmek, farz etmek, düşünmek” fiillerinin çekimli şekli olabilir.

• “Seni göremedim diye bu bahar
  İçimde bin türlü duygunun isyanı var.”
• Yaşamak zevki nedir bilmez ölümden korkan
  “Savaşı önce kendime karşı kazanmalıyım.” diye düşündü.

» Yardımcı cümle ana cümle içinde bir isim tamlamasının tamlayanı olarak bulunabilir.

• Iraklardan bir dondurmacının “Vişnelim var, kaymaklım” nidası titreyerek dağılıyordu.
• Artık “Ev alma komşu al.” atasözünün hükmünün kalmadığına inanıyorum.

» Yardımcı cümle edat grubu olabilir.

Gönül, Anadolu’da Yunus Emre‘nin “Taştın yine deli gönül / Sular gibi çağlar mısın” gibi mısralarıyla şahlanır.

c. İlgi Cümlesi

Temel cümlenin herhangi bir öğesi olan veya bir öğenin açıklayıcısı olan yan cümleciğin, bağlı bulunduğu veya açıkladığı öğeye “ki” bağlacıyla bağlanması sonucu ortaya çıkan cümleye ilgi cümlesi denir.

Bu cümlelerde ki atılarak yan cümleciğin hangi öğeye bağlı olduğu görülür.

• Muhsin, / ki öğrencilerimizdendir, / böyle bir şey yapmaz.
• Öğrencilerimizden olan Muhsin…
• Dün gece, / ki oradaki son gecemizdi, / çok eğlendik.
• Oradaki son gecemiz olan dün gece…

Duydum ki o da ziyarete gelecekmiş.

d. Şartlı Birleşik Cümle

Bir temel cümle ve onun şartı olan bir cümleden oluşan birleşik cümlelerdir. Şart cümlesi tek başına yargı bildirmez; ana cümleyi zaman, şart, sebep ve benzetme yönlerinden tamamlar. Onun zarfı olarak kullanılır.

• Hava güzel olursa / yarın pikniğe gideriz.
• Çanakkale’yi de gezerdik, / vaktimiz olsaydı.
• Cihanın yurdu hep çiğnense, çiğnenmez senin yurdun.
• “Havaya bakarsam hava alırım
• Toprağa bakarsam dua alırım
• Topraktan ayrılsam nerde kalırım
• Benim sadık yârim kara topraktır.”
• Artık demir almak günü gelmişse zamandan
  Meçhule giden bir gemi kalkar bu limandan.

» Bazı kalıplaşmış şart cümleleri özne veya nesne de olabilir.

• Ne yapsa faydasız.

» İstek bildiren şart eki bağımsız cümle kurar. Ancak istek ifadesinde de yargının kuvvetli olmadığı sezilmektedir.

• Bir gün çıkıp gelsen, vursan kapıma
• Atılsan boynuma kollarını açarak
• Otursan dizlerime yaramaz bakışlarla
• Konuşsan yine öyle yarım yamalak. (YBB)

Detaylı Bilgi için bkz.⇒ Birleşik Cümle Türleri ve Özellikleri

3. Sıralı Cümleler

Bağımsız cümlelerin, aralarındaki anlam ilgisinden dolayı virgülle veya noktalı virgülle birbiri ardına sıralanmasıyla oluşan cümleler topluluğudur.
En az iki cümleden oluşur.

• “Yağız atlar kişnedi, / meşin kırbaç şakladı, /
  Bir dakika araba yerinde durakladı.
  Neden sonra sarsıldı altımda demir yaylar, /
  Gözlerimin önünden geçti kervansaraylar…”
• “Gök sarı, / toprak sarı, / çıplak ağaçlar sarı…
• Arkada zincirlenen yüksek Toros dağları,”
• “Başını kaldırarak boşluğu dinliyordu, /
• Gökler bulutlanıyor, / rüzgar serinliyordu.”
• Sarı çiçeğin saçları yolunmuş, kana bulanmıştı.
• Bu, asırlardan beri böyle olagelmişti, asırlarca da böyle sürüp gidecekti.

» Sıralı cümlelerin bütün öğeleri ayrı olabildiği gibi bazıları ortak da olabilir.

• Otobüs her zamanki gibi yine geç geldi; / biz de derse geç kaldık.
• Mart kapıdan baktırır; kazma kürek yaktırır. Özne ortak.
• Mallarımızı önce çaldılar, sonra geri bize sattılar. Özne ve nesne ortak.
• Merdivenleri kardeşin yıkasın, sen de sil. Nesne ortak.
• İnatçı adama dil döküyor, sürekli yalvarıyordu. Özne ve dolaylı tümleç.

» Sıralı cümleler ikiye ayrılır:

1. Bağımlı sıralı cümle: Öğe ortaklığı olan cümledir. Farklı yüklemlerin özne, nesne, tümleç gibi ortak öğeleri vardır.

• (Ben) Dün akşama kadar çalıştım, çok yoruldum. (Özne ortak)
• Her zaman planlı çalışır, başarılı olurdu. ( Z.T. ortak öge)

2. Bağımsız sıralı cümle: Öğe ortaklığı olmayan sıralı cümledir. Cümleler arasında anlam ilgisi olduğu hâlde hiçbir öğesi ortak olmayan cümlelerdir.

• Biri yer, biri bakar.
• Horoz ölür ,gözü çöplükte kalır.
• Sakla samanı gelir zamanı.
• Besle kargayı, oysun gözünü.
• Laf çok, icraat yok.
• Sınıf temiz, öğrenciler temiz, gökyüzü temizdi.

4. Bağlı Cümle

Aralarındaki ilgiden dolayı birbirlerine bir bağlaçla bağlanan cümlelerdir.
Bağlaçlar cümle öğesi değildir.

İkiye ayrılır.

1. “ki”li Bağlı Cümleler

Farsça “ki” bağlacıyla birbirine bağlanan bağımsız cümlelerden oluşur.
Yardımcı cümle ana cümleyi genellikle nesne ve zarf göreviyle tamamlar.
Ana cümle başta, yardımcı cümle sonra bulunur. Bu sıralanış, Türkçe cümle yapısına aykırıdır.

• Kızıl havaları seyret ki akşam olmakta.
• “Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat
  Sana tarihini her lâhza hayal ettirsin.”
  (Gönlüm, mazini dirilten sanatın sana tarihini her lâhza hayal ettirmesini isterdi.)

» Yardımcı cümlenin başta, ana cümlenin sonda kullanıldığı cümleler de vardır. Burada da yardımcı cümle zarf görevindedir.

• Ne büyüksün ki kanın kurtarıyor tevhidi. (Büyük olduğun için kanın tevhidi kurtarıyor.)
• Kırk elli adım uzaklaşmıştı ki iki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işitti. (İki iri kanadın havada çarpışmasından çıkan boğuk bir gürültü işittiğinde kırk elli adım uzaklaşmıştı.)

» Bu tür cümlelerde “ki” bazen düşebilir. Cümle, okuyanın, dinleyenin muhayyilesine bırakılır.

• Darıldı diye o kadar korktum ki… (anlatamam)

Not: “ki” edatının şüphe kattığı cümleler bağlı cümle değildir.

• Düşler mi ki şu burcu burcu kokan havada
  Renk mi ki üzerimde akaduran bu nehir?

2. Diğer Bağlaçlarla Kurulanlar

“ve, veya, ya da, da, fakat, ama, lâkin, hâlbuki, ne…..ne, meğer…” bağlaçlarıyla birbirine bağlanan bağımsız cümleler topluluğudur.

• Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
• Çocukluk günlerini hatırladı ve gözlerinde iki damla yaş belirdi.
• Okumayı bilmiyor veya numara yapıyor.
• “Ne doğan güne hükmim geçer
  Ne hâlden anlayan bulunur.”
• Bu ev güzel, temiz, her şeyi yerinde bir ev; / ama / Şinasi Bey’in istediği ev değil.
• “Yatsam, acaba uyuyabilir miyim?” diye düşündü, yatıp da uyuyamamaktan korktu; / ama / korktuğu başına gelmedi. Sabaha kadar yattı, hem de uyudu.
• Burnu biraz basıkça, / fakat / gözleri derin ve güzel; alnı küçük ve dar, / fakat / saçları altından bir duman gibi yumuşak ve seyyal; dişleri biraz eğri, / fakat / dudakları çilek gibi küçük, toplu ve yuvarlak… Güzel değilse bile çirkin hiç değil.
• Onun bu sözlerinin samimî olduğuna hiç şüphe etmediler / ve / bir çocuk ruhu kadar temiz ruhundan gelen nutuklarını sessizce dinlediler.
• Dün resim yapmadı / da / maça gitti.
• Gönlümle oturdum da hüzünlendim o yerde.

» Bağlı cümlelerin bir kısmında yüklemin kipi ve şahsı aynı, bir kısmında farklıdır.

• Hava bulutlu ve durduğumuz tepe rüzgârlı idi.
• Ayakkabılarını ayağına geçirdi ve kendini sokağa attı.
• İstediğiniz evrakları getireceğim, fakat okuyabileceğinizi sanmıyorum.
• Ben saatinde gelmiştim, ama o henüz ortalıkta yoktu.

» Unsurların biri veya birkaçı ortak olan bağlı cümleler de vardır.

• Ya okumayı bilmiyor ya numara yapıyor.

Sonuç:

Bir cümle, yapı bakımından basit, birleşik, bağlı, sıralı cümlelerden ancak birine dahil olabilir. Birleşik, bağlı ve sıralı cümleleri oluşturan cümleler de ayrı ayrı basit, birleşik, sıralı veya bağlı olabilir.

İnceleme:

Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum / ki / rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım ve hep bunları tefsir etmek isterdim.

Çeşidi: “ki”li bağlı cümle
Yardımcı cümle: basit:

Gündüzleri onların sesleriyle o kadar dolmuş olurdum
Ana cümle: bağlı:

rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım / ve / hep bunları tefsir etmek isterdim.
Ana cümleyi oluşturan cümlelerin her biri: basit:
rüyamda yahut uykumun içinde hâlâ bunları duyardım
hep bunları tefsir etmek isterdim.

Örnekler

• Öğle yemeğinden sonra sinirlerim uyuştu, ufak bir uyku kestireyim diye kompartımanda uzandım.
• Tüllenen mağribi akşamları sarsam yarana
  Yine bir şey yapabildim diyemem hatırana
• Medeniyet öyle kuvvetli bir ışıktır ki ona bigâne olanları yakar, mahveder.