Yapım Ekleri, Çeşitleri, Özellikleri
Yapım Ekleri. Yapım Eklerinin Çeşitleri, Özellikleri, Örnekleri
Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.
Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:
- Gel- (-mek,-dim, -miş…)
- Baba (-m, -lar, -dan)
Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:
- baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı
- sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi
- göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük…
Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. Bu ekler kökten hemen sonra gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:
- bil-gi-ler, bil-dir-di;
- göz-le-meliyim, göz-lük-ten…
- Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:
- bil-gi-li,bil-dir-i
- göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük…
Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:
A) İsim Yapan Yapım Ekleri:
- İsimden İsim Yapan Ekler
- Fiilden İsim Yapan Ekler
B) Fiil Yapan Yapım Ekleri:
- İsimden Fiil Yapan Ekler
- Fiilden Fiil Yapan Ekler
A) İSİM YAPAN YAPIM EKLERİ
İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:
1) İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
-lİk yapım eki:
* Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük…
* Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük…
* Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük…
* Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik…
* Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık…
* Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük…
* Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik…
* Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:
- kışlıklar, kışlık odun;
- günlüğüm, günlük masraf;
- elbiselikler, elbiselik kumaş;
- turşuluklar, turşuluk biber;
- kiralıktan, kiralık daireden,
- satılıklar, satılık arsalar…
-cE Yapım Eki:
* Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..
* Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca…
* Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça…
-cİ Yapım Eki:
* İsim, sıfat, zarf türetir:
- sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı…
- gazeteci çocuk, şakacı insan…
- akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)
-lİ Yapım Eki:
* Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.
* Kişinin nereli olduğunu bildirir:
- Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli…
* Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:
- tuzlu, şekerli, acılı, tozlu…
* Soy, devlet bildirir:
- Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu…
* Durum (medenî hâl) bildirir:
- sözlü, evli, nişanlı…
* Renk bildirir; ikileme kurar:
- mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı…
* Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:
- bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu…
Diğerleri:
- gönüllüler, gönüllü (kişiler)… irili ufaklı, kadınlı erkekli…
-sİz Yapım Eki:
* -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
- akıllı X akılsız doğru
- bilgili X bilgisiz doğru
- nişanlı X nişansız yanlış
- köylü X köysüz yanlış
- mavili X mavisiz yanlış
* İsim, sıfat ve zarf türetir:
- korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)…
-ki Yapım Eki:
* Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır.
- bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden…
* Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:
- aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)…
-tİ Yapım Eki:
* Yansımalardan isim türetir:
- çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Diğer ekler:
- -e: göze (kaynak)…
- -Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül…
- –Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş…
- –gil: Aligil, Yaşargil, amcamgil…
- –leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin…
- –ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu…
- –Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar…
- –Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık…
2) FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.
Mastar ekleri:-mAk/-mEk
* Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.
- gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak…
* Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:
- yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak
-mA/ -mE Yapım Eki:
* -mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):
- başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma…
* Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar:
- Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)…
* Bu ek niteleme sıfatı da türetir:
- karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)…
-İş Yapım Eki:
* Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:
- Gülün açılış-ını seyret.
- Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
- Adam oturuş-undan bellidir.
- seziş, biliş, alış, veriş, anlayış…
Kalıcı nesne isimleri:
- Bu görüşü benimsemedim.
- Bir buluş yapmış ki sorma
- Alış verişe çıkacağız.
- Sende hiç anlayış yok mu?…
- Çıkış ne taraftaydı?
Sıfat-fiil ekleri: Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:
-An/-En Yapım Eki:
* Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:
- gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan…
-AsI/-Esİ Yapım Eki:
* Sıfat ve isim yapar:
- Ölesi-m gelir,
- Yok olası adam, kırılası eller
- Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası…
-mAz/-mEz Yapım Eki:
* Olumsuzluk bildirir. -°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:
- Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler…
- Yılmaz, korkmaz, çıkmaz…
- Ne geçmez zamanmış!
-°r Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz…
-dİk Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz…
-EcEk Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?…
-mİş Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş…
Diğer ekler:
-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.
- alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) …
-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:
- sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski…
-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:
- dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün…
Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı…
-İ
İsim ve sıfat türetir:
- yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı…
- Korkunun ecele faydası yok.
- Doğuyu, batıyı karıştırdık.
- Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
- Yurdun batı tarafı soğuyacak.
-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:
- kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci…
- Eskiden iyi yüzücü imiş.
- Okuyucu sayısı günden güne artıyor.
- Bunlar üzücü hareketler.
- Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.
- Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.
-(ı)k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:
- açık kapı, çürük diş, karışık işler,
- hava soğuk,
- açık konuşur,
- bölük toplandı…
-kEn
İsim ve sıfat yapar:
- çalışkan, üretken, alıngan, atılgan…
-tİ:
- kızartı, karartı, bağırtı…
-Ek:
- konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak…
-ç:
- inanç, sevinç, usanç…
-ntI:
- alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı…
-e:
- dize, süre…
B) FİİL YAPAN YAPIM EKLERİ
Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
- göz ⇒ göz-le(mek)
- bilgi ⇒ bilgi-len(mek)-dir(mek)
- sev ⇒ sev-dir(mek)
- bildir ⇒ bildir-il(mek)
Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler
1) İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
- isim-len-dir-
- ad-lan-dır
- iki-le-
- durgun-laş-
En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:
-lE Yapım Eki:
Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:
- baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-…
-El Yapım Eki:
Genellikle sıfatlardan fiil yapar:
- çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-…
-l Yapım Eki:
Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:
- kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-…
-E Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-…
-°r Yapım Eki:
Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:
- kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-…
-dE Yapım Eki:
Yansımalara getirilir:
- çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-…
-msE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-…
-sE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-…
-lEş Yapım Eki:
Bazı isimlere getirilir:
- sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-…
-lEn Yapım Eki:
Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:
- ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-…
2) FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:
-t Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
- yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-…
-°r Yapım Eki:
Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
- çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-…
-Dİr Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
- yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-…
-l Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:
- at-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-…
-n Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
- başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-…
-ş Yapım Eki:
Çatı ekidir; işteş fiil yapar:
- döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-…
-ElE Yapım Eki:
Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:
- kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-…
Ayrıca bakınız ⇒
Yapı (Şekil) Bilgisi:
