Türkçede “Düzen” Sözcüğü

Makale: Dil Bilgisi Kaynaklarında “düzen” Sözcüğü

Yrd. Doç. Dr. Hakan ÖZDEMİR/Giresun Ü. Fen-Ed. Fak. Türk Dili ve Ed. Böl.

Dil Bilgisi Kaynaklarında Düzen Sözcüğü

Düzen sözcüğü dil bilgisi kaynaklarında farklı şekilde değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Açıkça söylemek gerekirse bu durum bile bir kafa karışıklığına sebep olmaktadır. Bu yüzden konu dil bilgisi kaynaklarında nasıl ele alınmış öncelikle bunun üzerinde duralım. Banguoğlu, sözcüğü Fiilden Üreme İsimler başlığı altında -in adları içinde ele almıştır: “Eski ve oldukça verimli olmuş düşmeli bir ektir (Et. tütün, yalın). Dilimizde edilen anlamlı ve çoğu zaman kılışın ürününü gösteren bir sıra adlar bırakmıştır: yığın, ekin, tütün, akın, koşun, düşün (baskın)… Sesliyle biten tabanlardan: ışı-n, ürün, düzen, talan, oran, dolan, gibi” (Banguoğlu 1990, 255-256). Açıklamalara bakarak yazarın sözcüğü düze- fiilinden türettiği anlaşılıyor. Yazarın düzel- ve düzet- fiillerini ele alış şekline bakarak düze- fiilini de düz ismine götürdüğünü söyleyebiliriz. Ergin ise, sözcüğü sıfat-fiil eklerinden -an, -en eki altında değerlendir-miştir: “başla-y-an, gül-en, gibi geçici isimlerle düz-en, kır-an gibi kalıcı isimlerde bu ek vardır.” (Ergin 1977, 197). Açıklamasından da anlaşılacağı üzere Ergin, sözcüğün düz- fiilinden -an sıfat fiil eki kullanılarak türetildiğini belirlemiştir. Bir başka eserde ise bir dizim hatası olması yüksek bir olasılık gibi görünen ve eğer başka bir açıklaması yoksa bir hata olarak değerlendirilebilecek bir durum söz konusudur. Korkmaz, sözcüğü iki ayrı ek altında değerlendirmiştir. Açıklamalarının ilki Fiilden Ad Türeten Ekler başlığı altında -(y)An eki içindedir: “Geçişli veya geçişsiz tek ve çok heceli fiillerden sıfatlar türeten ve bir işi yapanı gösteren ad olarak da kullanılan çok işlek bir sıfat fiil ekidir…

Bu ekle bilinen, bilinmeyen ‘meçhul’, birleşen (fiz) bölen, bölünen, çarpan ‘mazrup’, düzen „nizam‟… gibi bazı matematik, dil, felsefe ve fizik terimleriyle Arapça, Farsça kelimelere karşılık olmak üzere, bakan ‘vekil’ dinleyen ‘sami’… gibi birtakım adlar da yapılmıştır.” (Korkmaz 2009, 73). Açıklama oldukça açıktır. Yazar, konuya Ergin gibi yaklaşmış ve düz- fiilinin -An sıfat fiil ekiyle genişletilerek „nizam‟ anlamında düzen teriminin türetildiğini belirtmiştir. Korkmaz‟ın ikinci açıklaması ise yine Fiilden Ad Türeten Ekler başlığı altında -n, -(I)n/-(U)n eki içindedir: “-n, -(I)n/-(U)n eki, çok eskiden beri kullanılagelen işlek bir ektir.

Geçişli ve geçişsiz tek ve çift heceli fiil köklerinden adlar, çok seyrek olarak da sıfatlar türetmiştir. Bu türetmelerde ek, fiilin gösterdiği işin „sonucu‟ veya „ürünü olma‟ görevini yüklenmiştir. -n eki, çatı ekleriyle genişletilmiş fiillere gelmemektedir: akın, basın, dolan, (yalan-dolan), dizin, düğün, düzen, ekin, esin, gelin, güven, ışın, … vb” (Korkmaz 2009, 101).

Açıklamasının bu kısmında ise Korkmaz, Banguoğlu gibi düz ismini kök kabul etmiştir denilebilir. Bu durumda Korkmaz, aynı sözcüğü iki ayrı ekle ilişkilendirmiştir. Bu eklerin her ikisi de fiile gelen ekler iken düzen sözcüğünün kökü bir örnekte isimden (düz); bir örnekte de fiilden (düz-) türetilmiş görüntüsü vermektedir. Görüldüğü gibi „nizam‟ anlamında kullanılan düzen sözcüğünün kökü, bazı çalışmalarda isme bazılarında ise doğrudan doğruya fiile dayandırılmıştır. Bu durumda sözcüğün yapı bilgisi açısından araştırılma ihtiyacı oluşmuş bulunmaktadır.

***