Türkçe Sözcüklerde Vurgu

Vurgu: Sözcüklerde ve sözcük öbeklerinde bazı hecelerin, cümlenin bütününde de bazı sözcüklerin diğerlerine göre daha yüksek tonda seslendirilmesidir.

Sözcük vurgusu ilk, orta veya son hecede görülebilir. Vurgunun yeri, anlamı ya da anlam, vurgunun yerini belirleyebilir: (benim) çocuĞUM, (ben) çoCUğum, (Hey!) ÇOcuğum!.

Sözcük içerisinde vurgu, bazı durumlarda yazılışı aynı fakat anlamı farklı olan sözcükleri söyleyiş yoluyla ayırmak için kullanılır. Örneğin ORdu, KURtuluş, BEbek yer adlarında vurgu ilk hece üzerindedir. Buna karşılık orDU, kurtuLUŞ, sözcüklerinde vurgu son hece üzerindedir. Başka örnekler olarak KAZma, ÇİZme, SARma eylem adlarında vurgu ilk hece üzerindeyken; kazMA (alet), çizME (ayakkabı), sarMA (yiyecek) nesne adlarında vurgu son hece üzerindedir.

Türkçede sözcüklerin vurgusu genellikle son hecededir. Ancak tek heceli sözcükler vurgu suzdur. Çok heceli yer adlarında da ikinci hecedeki ses sayısı birincidekinden çok ise vurgu ikinci hecededir. Örneğin; DeNİZli, MaLATya, AnTALya gibi.

“ki” bağlacının kaynaşmasıyla oluşan ”belki, sanki, mademki, halbuki…” sözcüklerindeki “ki” vurgulanmaz.

Öbek vurgusu, özellikle isim ve sıfat tamlamalarında tamlayan öğenin doğal vurgusudur. Birleşik sözcüklerde de yine öbeğin bir unsuru vurgulu seslendirilir: YÜZbaşı, ASTsubay, öğrenCİ alayı, oTUZgün, ŞÜKretmek gibi.

Cümle vurgusu, cümledeki öğelerden birinin diğerlerine göre daha yüksek tonda, daha baskılı söylenmesidir. Cümlede dinleyici için yeni bilgi aktarılıyor ve bu bilgi cümlenin odağı haline geliyorsa söz konusu bilginin odağı olan öge vurgulanabilir.

Vurguyu bulma usulü:

Türkçe sözcüklerde vurgunun hangi hecede olduğunu anlamak için bir usul vardır. O usul şudur: Sözcüğün her seferinde bir hecesi mübalağalı bir şekilde kuvvetle söylenir. Hangisi yadırganmazsa vurgu o hece üzerinde demektir. Mesela, “yumurta” sözcüğünde “ta” hecesini kuvvetlendirerek söylemek kulağa aykırı gelmemektedir; o halde vurgu son hecededir.

1. Türkçede sözcük ne olursa olsun, bütün hitaplarda vurgu daima ilk hecede bulunur:

• arkadaş,
• dağlar,
• kumandan,
• Atatürk

gibi seslenmelerde vurgu daima ilk hecede bulunur ve kuvvetlidir. Sözcüğün asıl normal vurgusu sonda da olsa hitapta  mutlaka başa alınır: Örümcek.

2. Türkçede orta hece ve heceler vurgusuzdur.

3. Türkçede vurgu esas itibarıyla ya son hecede veya ilk hecede bulunur. Vurgu  son hecede ise başta, ilk hecede ise sonda ikinci derecede bir vurgu bulunur.

• yatırım,
• açık,
• çekingen …

4. Buna mukabil yer adlarında, bütün coğrafi isimlerde vurgu ilk hecede olur:

• Ankara,
• Kurtuluş,
• İsveç,
• Avrupa …

6. Yalnız “-istan” eki ile biten coğrafi isimlerde vurgu yine sona alınır:

• Özbekistan,
• Türkmenistan,
• Bulgaristan …

7. Sonu “-ya” ile biten yer adlarında vurgu sondan bir evvelki hecede bulunur:

• Sakarya,
• Mudanya,
• Almanya.

Sonu a ve e ile biten yer adları da böyle istisnalar görülür:

• İngiltere,
• Ukrayna

gibi sözcüklerde vurgu sondan bir önceki hecededir.

8. Türkçede henüz tam benimsenmiş, üzerinde az zaman geçmiş yabancı isimlerde ve sözcüklerde vurgu ilk hecede bulunur:

• Hitler,
• banka,
• radyo,
• posta …

9. Türkçede çok yerleşmiş yabancı asıllı isimlerde vurgu son hecede bulunur:

• İsmail,
• Ömer,
• Mehmet …

10. Türkçede bazı ekler vurgusuzdur ve vurguyu önlerindeki heceye atarlar. Mesela;

• uyuma,
• insanca,
• kalkmadan sözcüklerinde vurgu ma, ca, madan eklerinde önceki hecededir.