Sıralı Cümle Nedir? Sıralı Cümlelerin Çeşitleri, Özellikleri, Örnekleri

Olayların sıralarını gösterdikleri ya da anlamca bağlı oldukları için peşpeşe yazılan, virgül veya noktalı virgülle birbirlerinden ayrılan, en az iki yüklem içeren cümlelere “sıralı” cümle” denir.

Örnekler:

» Leylekler bacalara konuyor, gagalarını havaya dikiyor, kanatlarını açıyorlar.

» Gördükleri onu şaşkına çevirmişti, ne yapacağını bilmiyordu.

» Irmağın kıyısında durdu, ayaklarını suya değdirdi, su henüz soğuktu.

» Tatil boyunca balığa çıktık, eğlendik, spor yaptık.

Ayrıca bakınız ⇒ Cümlenin Ögeleri

Dikkat!

• Sıralı cümlede en az iki yüklem vardır.
• Birleşik cümlede ise tek yüklem bulunur.

Sıralı cümlelerin çeşitleri:

1. Bağımsız sıralı cümle
2. Bağımlı sıralı cümle

1. Bağımsız Sıralı Cümle

Bu cümlelerde her cümlenin öğeleri ayrı ayrıdır. Ögeler arasında şekilce ortaklık yoktur. Ortaklık, anlam yakınlığındadır; yani bu cümlelerin bir arada bulunmalarının sebebi, aralarındaki anlam yakınlığıdır; özne, tamlayıcı ve yüklemleri ortak değildir.

Bağımsız sıralı cümleler, yalnız başlarına kullanıldıklarında anlamı olan ve bir araya gelince de aralarında anlam ilişkisi bulunan; ancak ortak cümle unsuru (özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı) bulunmayan cümlelerdir.

Bağımsız sıralı cümleler; virgül (,), noktalı virgül (;), sıralama bağlaçları ( ve, ya…ya…, ne…ne…vb.) ile birbirine bağlanan cümleler bütünüdür.

Bağımsız sıralı cümlelerin cümle çözümlemelerinde sıralanan cümlelerin öğeleri ayrı ayrı bulunarak gösterilir:

Örnek cümle çözümlemesi:

“Sıralarda oturacak yer kalmadığı için yeni gelenler ayakta durdular ve anneler, hasta çocuklarını dizlerine oturtabilmek için duvar diplerine çömeldiler.” (Peyami Safa)

Bu örnekte iki bağımsız cümle vardır. Birinci cümle “Sıralarda oturacak yer kalmadığı için yeni gelenler ayakta durdular. ” cümlesidir. İkinci cümle ise “Anneler, hasta çocuklarını dizlerine oturtabilmek için duvar diplerine çömeldiler. ” cümlesidir. İki cümle “ve” sıralama bağlacıyla birbirine bağlıdır. Cümlelerin ögelerini ayrı ayrı gösterelim:

• ayakta durdular : Yüklem
• yeni gelenler : Özne
• sıralarda oturacak yer kalmadığı için : Zarf tümleci
• ve : (Cümle dışı öge) Sıralama bağlacı
• çömeldiler : Yüklem
• anneler : Özne
• hasta çocuklarını dizlerine oturtabilmek için : Zarf Tümleci
• duvar diplerine : Yer tamlayıcısı

Diğer Bağımsız Sıralı Cümle Örnekleri:

• Gelen gider, konan göçer. (Atasözü)
• Çirkin bürünür, güzel görünür. (Atasözü)
• El yarası geçer, dil yarası geçmez. (Atasözü)
• Herkes yanlış yapabilir; hüner, yanlışlardan yararlanabilmektir.
  Tarih bilinci geçmişi yaşar; tarih bilgisi sadece yaşatır. (Sabahattin Eyüboğlu, Denemeler)
• Dadım Musul’da kalmayı tercih etmiş, Ahmet Ağa İzmit civarındaki köyüne, kardeşinin yanına çekilmişti. (Ahmet Hamdi Tanpınar)
• Tren, Kayışlar istasyonundan geçiyordu ve yavaş yavaş ortalık ağarıyordu. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu)
• Yağız atlar kişnedi, meşin kırbaç şakladı,
  Bir dakika araba yerinde durakladı (Faruk Nafiz Çamlıbel)
• Ne doğan güne hükmüm geçer
  Ne hâlden anlayan bulunur (Cahit Sıtkı Tarancı)
• Ateş gibi bir nehir akıyordu,
  Ruhumla o ruhun arasından;
  Bahsetti derinden ona hâlim,
  Aşkın bu onulmaz yarasından (Ahmet Haşim)
• Açılan bir gülsün sen yaprak yaprak,
  Ben aşkımla bahar getirdim sana. (Ahmet Muhip Dıranas)
• Bana düşmez can vermek yumuşak bir kucakta;
  Ben, bu kaldırımların istediği çocuğum.
  Aman, sabah olmasın bu karanlık sokakta;
  Bu karanlık sokakta bitmesin yolculuğum. (Necip Fazıl Kısakürek)
• Bunların hepsi birden, Ankara’yı Çankaya’dan Keçiören’e kadar tatlı bir batı aydınlığı içine almıştı ve tıpkı Ankara’nın akşam saatlerinde olduğu gibi bu berrak ve yekpare ışığın rengi dakikada bir değişiyordu. (Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Ankara)
• Göz kapaklarının insan gönüllerinin hayranlığını ıztırap derecesine yükseltecek kadar mânâlı olan menekşe morluğu açılıyor; solgun yanaklarına uçuk pembe gül yapraklarının rengi serpiliyordu. (Mükerrem Kâmil Su)

2. Bağımlı Sıralı Cümle

Öğe ortaklığı olan cümledir. Farklı yüklemlerin özne, nesne, zarf tümleci, dolaylı tümleç gibi ortak öğeleri vardır.

Bağımlı sıralı cümleler, hem anlam yönünden hem de ögelerinin ortak olmaları yönünden birbirine bağlıdır. Bu cümlelerin yalnız başına kullanılmaları durumunda da bir anlamları vardır; ancak ögelerden bazılarının ortak olduğu görülür. Yani bu cümleler, yalnız başlarına kullanıldıklarında anlamı bulunan ve bir araya gelince de aralarında anlam ilişkisinin yanında ortak cümle ögelerine de sahip olan cümlelerdir.

Sıralı Cümlelerde Öğe Ortaklığı:

a) Sıralı Cümlelerde Öznelerin Ortaklığı

• Derin konulara hiç girmedik, havadan sudan konuştuk, (biz: ortak)
• Söğüt ağaçları tarla sınırlarını gösteriyor, dere kıyılarını kaplıyor. (söğüt ağaçları: ortak)
• Sanat bir taklit değildir, yeniden ortaya koyuştur. (sanat: ortak)
• Ödünç, güle güle gider, ağlaya ağlaya döner. (Atasözü) (ödünç: ortak)
• Kavak uzaya uzaya göğe çıkmaz, tepesinden kurumaya başlar. (Atasözü) (kavak: ortak)
• Göz bir penceredir, gönüle bakar. (Atasözü) (göz: ortak)
• Yahya Kemal’de her şey ciddiydi ve eskiye doğru giderdi. (Ahmet Hamdi Tanpınar)  (her şey: ortak)
• Ağaç güneşte serpilir, fakat toprağın derinliklerindeki kökü ile beslenir. (Yahya Kemal Beyatlı) (ağaç: ortak)
• Köşede gazete okuyan ihtiyar cildiye doktoru gazetesini bıraktı, söze karıştı. (Memduh Şevket Esendal) (Köşede gazete okuyan ihtiyar cildiye doktoru: ortak)

Ayrıca bakınız ⇒ Özne ve Özellikleri

b) Sıralı Cümlelerde Yüklemlerin Ortaklığı

• Duvarı nem (yıkar), insanı gam yıkar. (Atasözü)
• Ağacıcı kurt (yer), insanı dert yer. (Atasözü)
• Ormanlar koynunda bir serin dere (vardır),
  Dikenler içinde sarı gül vardır. (Rıza Tevfik Bölükbaşı)
• Bu mu rüyalarda içtiğim cennet,
  Sırrını ararken patlayan gülle,
  Yeşil asmaları kavrayan şehvet. (Necip Fazıl Kısakürek)
• Ben yaşantımı şiire, şiirimi de bu sevgiye verdim. (Ahmet Muhip Dıranas)

c) Sıralı Cümlelerde Nesnelerin Ortaklığı:

• Tabloyu beğenmedi, geri bıraktı. (tabloyu: ortak)
• Seni önce birine sordum, sonra burada buldum. (seni: ortak)
• Adresinizi bilmiyordum, yandaki terziye sordum. (adresinizi: ortak)

d) Sıralı Cümlelerde Dolaylı Tümleçlerin Ortaklığı

• Karısına uzun zamandır bir şey alamamıştı, bir entarilik beğenip götürdü. (karısına: ortak)
• Bizde video yok, televizyon var. (bizde: Ortak)
• Sizden bunu ummazdım, daha ılımlı bir cevap bekliyordum. (sizden: ortak)

e) Sıralı Cümlelerde Zarf Tümleçlerinin Ortaklığı

• İyice konuşun, anlaşın. (iyice: ortak)
• Üç gündür ne yiyor, ne içiyor, (üç gündür: ortak)
• Biraz sonra gelir, sizi dinler, (biraz sonra: ortak)

• Sıralı Cümlelerin Farklı öğeler Alması

• Arabalar geçiyor, kimse karşıya geçmiyordu, (özneler farklı)
• Bunu beğendim, ötekini beğenmedim. (Nesneler farklı)
• Listeye baktı, bize birkaç soru sordu. (Dolaylı tümleçler farklı)
• İyice korkmuştu, hızla uzaklaştı. (Zarf tümleçleri farklı)

» Anlamca bağlı cümleler noktalı virgülle (;) ayrılır.
• Bana bol bol ışık getir; düşmek etrafı görmemektendir.

» Biçimce bağlı cümlelerde yüklemlerin kip uyumu vardır, anlamca bağlı cümlelerde yüklemlerin kip uyumu olmayabilir.

• Her hafta birlikte ders çalışıyoruz, oyun oynuyoruz. (Biçimce bağlı)
• Böyle durumlarda telaşa kapılmaz: kararını değiştireceğini sanmıyorum. (Anlamca bağlı, kipler farklı.)

» Birleşik zamanlı fiillerle kurulu cümlelerde ikinci kip eki ve kişi eki yalnız son cümlede yer alır.

• Bunu bir yenilgi olarak görmüyor (dum), bir deneyim zenginliği olarak kabul ediyordum. (- dum: ortak)

» Kipleri aynı; fakat birincisi olumsuz, ikincisi olumlu olan iki cümlede birincisinin yüklemi yerine “değil” sözcüğü getirilir.

• Sen değil, yanındaki gelsin. (Sen gelme yanındaki gelsin.)
• Buraya gezmeye değil, işi için gelmişti. (Buraya gezmeye gelmemişti, iş için gelmişti.)

» İkisi de olumlu fakat yönleri farklı cümlenin birincisinin yüklemi yerine “değil” getirilir.

• Yalnız evi değil, bahçesini de aldı. (Evi de aldı, bahçesini de aldı.)

» İkisi de olumsuz fakat yönleri değişik cümlelerden birincisinin yerine de “değil” getirilir.

• Yalnız stajlara değil, derslere de gelmiyor. (Stajlara da gelmiyor, derslere de gelmiyor.)

Örnek Sorular ve Çözümleri

Örnek – 1 (ÖYS – 1987):

Aşağıdakilerden hangisi, öznesi ortak bir sıralı cümledir?

A) Radyo çalıyor; oturanlar onu ilgiyle dinliyorlardı.
B) Evden sessizce çıktık; sokakta lambalar yanmıyordu.
C) Konuşa konuşa geldiler; evin önünde durdular.
D) Kentin güneyine bakıyorum; evler sisten gözükmüyor.
E) Gürültüler artıyor; kimse kimseyi duymuyordu.

Çözüm:
(A) radyo – oturanlar (farklı)
(B) biz – lambalar (farklı)
(C) onlar – onlar (ORTAK)
(D) ben -evler (farklı)
(E) gürültüler – kimse (farklı) Doğru yanıt (C) seçeneğidir.

Örnek – 2 (ÖSS – 1989):

Bağımlı sıralı cümlelerde özneler, tümleçler ya da har ikisi ortak olabilir.

Aşağıdaki cümlelerden hangisi bu açıklamaya uygun bir örnektir?

A) Adam adamdan korkmaz, utanır.
B) Gel demesi kolay, git demesi güçtür.
C) El el üstünde olur, ev ev üstünde olmaz.
D) Ak gün ağartır, kara gün karartır.
E) İnsanın alacası içinde, hayvanın alacası dışındadır.

Çözüm:
(A) Adam (özne), adamdan (dolaylı tümleç) ikinci cümleye de getirilebilir, (ortak)
(B) özneler farklı
(C) Dolaylı tümleçler farklı
(D) özneler farklı
(E) özneler farklı

Doğru yanıt (A) seçeneğidir.

Örnek – 3:

Aşağıdakilerden hangisi sıralı cümleye bir örnektir?

A) Benden zarar gelmez
Kovanımdaki arıya
B) Bu güzel dünyada susamam
Öyle ölüler gibi
C) Ve bu çılgınlık delicesine
İçimden geliyor
D) Elim hiçbir işe yatmadı
Yaşadım sayenizde
E) Trenler geçip giderken küçük kuşlar
Durmadan yer değiştirir telgraf tellerinde

Çözüm:
Sıralı cümlede en az iki cümle (iki yüklem) bulunmalıdır.
A) gelmez
B) susamam
C) geliyor
D) yatmadı / yaşadım (2 yüklem)
E) değiştirir

Doğru yanıt (D) seçeneğidir.

Örnek – 4:

Aşağıdakilerden hangisi fiil kipleri ortak bir sıralı cümledir?

A) Biraz bol örnek getir, zararı olmaz.
B) Elimizi çabuk tutalım, trene yetişmeliyiz.
C) Bize de yardım etse, ne kadar iyi olacak.
D) Kendi yağıyla kavrulur, başkasına avuç açmaz.
E) Bizimle gelir, ama şimdi ders çalışıyor.

Çözüm:
A) getir (emir kipi) olmaz (geniş zaman kipi)
B) tutalım (istek kipi) yetişmeliyiz (gereklik kipi)
C) etse (dilek – şart kipi) olacak (gelecek zaman kipi)
D) kavrulur (GENİŞ ZAMAN KİPİ) açmaz (GENİŞ ZAMAN KİPİ olumsuz)
E) gelir (geniş zaman kipi) çalışıyor (şimdiki zaman kipi) Doğru yanıt (D) seçeneğidir.

Örnek – 5:

Aşağıdakilerden hangisi sıralı bir isim cümlesidir?

A) Kimimiz divan şairlerini, kimimiz hececileri beğeniyorduk.
B) Dilin Gücü, İnsan Açısından Edebiyat gibi kitapları vardı.
C) Yapıtın ilk bölümleri yaşama katılma çağrısı, son bölümü geleceğin bir özetiydi.
D) Babası onu kolundan tutuyor, mahalle mektebine yazdırıyor.
E) Gelseniz de sevinirim, telefon etseniz de.

Çözüm:
A) beğeniyorduk (fiil cümlesi)
B) vardı (basit, isim cümlesi)
C) çağrısıydı, özetiydi (sıralı, isim cümlesi)
D) tutuyor, yazdırıyor (sıralı, fiil cümlesi)
E) sevinirim (sıralı, fiil cümlesi)

Doğru yanıt (C) seçeneğidir.

Örnek – 6:

Klasik müziği de dinlemeye başlamıştım, o günden itibaren sanat bilgimi artırmışım.

Bu cümlelerin tek cümleye dönüştürülmüş biçimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Klasik müziği de dinlemeye başlayınca sanat bilgimi artırmıştım.
B) Klasik müziği de dinlemeye başlamış, sanat bilgimi artırmıştım.
C) Klasik müziği de dinlemeye başladığım için sanat bilgimi artırmıştım.
D) Klasik müziği de dinlemeye başlayalı sanat bilgimi artırmıştım.
E) Klasik müziği de dinlemeye başlar başlamaz sanat bilgimi artırmıştım.

Doğru yanıt (D) seçeneğidir.

Örnek – 7:

Şaşırmıştım. Buna kimse aldırış etmiyordu. Bu yüzden dayanamadım.

Bu cümlelerin, anlamları korunarak, tek cümleye dönüştürülmüş en uygun biçimi aşağıdakilerden hangisidir?

A) Şaşırmama kimse aldırış etmedi, onun için dayanamadım.
B) Kimsenin aldırış etmemesine şaşırdığım için dayanamadım.
C) Kimsenin aldırış etmemesine dayanamadığım için şaşırmıştım.
D) Şaşırmama kimse aldırış etmediği için dayanamadım.
E) Şaşırdığım için kimse aldırış etmiyordu, dayanamadım.

Doğru yanıt (D) seçeneğidir.

Örnek – 8:

Aşağıdakilerin hangisi hiçbir öğesi ortak olmayan bir sıralı cümledir?

A) Çocuğu o sıralarda bir yatılı okula yazdırıyorlar, fakat yaşı küçük olduğu için tekrar yanlarına alıyorlar.
B) Oda çok temiz ve rahattı, döşemeden taze bir boya kokusu yayılıyordu.
C) Yirmi beş yaşlarında sarı saçlı, mavi gözlü bir gençti, uzun paltosunun üstüne yeşil bir atkı atmıştı.
D) insan böyle durumlarda şaşırıyor, karar veremiyor.
E) Şoför, arabayı çalıştıramadı, hepimiz kollarımızla yolun kenarına ittik.

Çözüm:
A) “çocuğu” ortak (nesne)
B) Birinci cümle: özne-yüklem; ikinci cümle: dolaylı tümleç, özne, yüklem -> öge ortaklığı yok.
C) “O” ortak (gizli özne)
D) “insan” ortak (özne)
E) “arabayı” ortak (nesne)

Doğru yanıt (B) seçeneğidir.

Örnek – 9:

Aşağıdaki sıralı cümlelerde, hangilerinin iki yüklemi de geçişli fiildir?
A) İçeri girer, şemsiyesini alır.
B) Sesi duydu, o yana döndü.
C) İrilerini ayırdı, sepeti boşaldı.
D) Telefonu çevirdi, arkadaşı gitmişti.
E) Denizi sevmedi, tatili yarıda kesti.

Doğru yanıt (E) seçeneğidir.

Örnek – 10:

Gazeteleri her gün, vakit bulabilirsem arada şiir kitaplarını okuyorum.

Bu sıralı cümlede hangi öğeler ortaktır?
A) Nesne, Yüklem
B) özne, Zarf tümleci
C) özne, Yüklem
D) Zarf tümleci, Yüklem
E) Dolaylı tümleç – Yüklem

Doğru yanıt (C) seçeneğidir.

Örnek – 11:

Fotoğraf albümünün sayfalarını çekine çekine açıyordum; insan, nasıl oluyor da zamanla bu kadar değişebiliyordu?

Bu sıralı cümlenin öğeleriyle ilgili olarak aşağıdakilerden hangisi söylenebilir?
A) özneleri ortaktır.
B) Nesneleri ortaktır.
C) İkisinde de gizli özne vardır.
D) Zarf tümleci hiç kullanılmamıştır.
E) Hiçbir öğesi ortak değildir.

Doğru yanıt (E) seçeneğidir.

Örnek – 12:

Aşağıdakilerinden hangisi sıralı bir cümledir?

A) Kitaptan alıntılar, kitapla ilgili eleştiriler bir araya getirilmiş.
B) İçeri girerken esmer, gözlüklü bir adam bizi karşıladı.
C) Gelen şiirleri inceledikten sonra en iyilerini dergimizde yayımlayacağız.
D) Kazananların isimleri alfabetik sıraya göre alt alta yazılmış.
E) Uyuyor, uyudukça da tembelleşiyor.

Doğru yanıt (E) seçeneğidir.

Örnek – 13:

Aşağıdakilerden hangisi özneleri ortak olan bir sıralı cümledir?

A) Hüseyin’le konuşmuş, kararını değiştirmiş.
B) Çabuk sinirleniyor, biz de ona her soruyu soramıyoruz.
C) Kenti şaşkınlıkta dolaşıyoruz, her şey ne kadar değişmiş?
D) Merak ediyoruz, buralara niçin uğramaz oldu?
E) Sözü kestirip attı, yapabilecek bir şey kalmamıştı.

Doğru yanıt (A) seçeneğidir.

Örnek – 14:

Aşağıdakilerden hangisi nesneleri ortak olan bir sıralı cümledir?

A) Verdiği sözü tutmuyor, bizi utandırıyor.
B) Konuyu siz öğrendiniz, ama ben öğrenemedim.
C) Tanıdıklara baktım, hiçbirini göremedim.
D) Avcılığı sevmez, tepelerde dolaşmayı sever.
E) Kazandığı çok, ama harcadığı ona denk.

Doğru yanıt (B) seçeneğidir.

Örnek – 15:

Aşağıdakilerden hangisi dolaylı tümleçleri ortak olan bir sıralı cümledir?

A) Bavula baktım, gömleğimi göremedim.
B) Az önce buradaydı, lokantaya gitti.
C) Ben sizden kalem istemedim, silgi istedim.
D) Babasından çekiniyor, eve erken gidiyor.
E) Herkes gitmişti, kimseye soramadım.

Doğru yanıt (C) seçeneğidir.

Örnek – 16:

Aşağıdakilerden hangisi sıralı cümlelerin ortak özelliklerinden biridir?

A) Bir öğesi mutlaka ortaktır.
B) Yüklemleri fiildir.
C) Anlatımı ayrıntılıdır.
D) En az iki yüklemi vardır.
E) Amaç ve sonuç son cümlede belirtilir.

Doğru yanıt (D) seçeneğidir.

Örnek – 17:

Sıralı cümlenin, bileşik cümleden kesin farkı aşağıdakilerden hangisidir?

A) Özne ya da nesneleri ortaktır.
B) Yargı, son yüklemde toplanmıştır.
C) Yüklem sayısı fazladır.
D) Fiilimsi bulundurmaz.
E) Öğe sayısı fazladır.

Doğru yanıt (C) seçeneğidir.

Örnek – 18:

Bakarsan bağ olur, bakmazsan dağ olur.

Sıralı cümle biçimindeki bu atasözündeki anlam ilişkisi, aşağıdakilerden hangisidir?

A) Koşul – gerçekleşme
B) Neden – sonuç
C) Ayrıntı – bütünlük
D) Somutluk – soyutluk
E) Özellik – genellik

Doğru yanıt (A) seçeneğidir.

Örnek – 19:

Dost başa, düşman ayağa bakar.

Bu sıralı cümlenin hangi öğeleri ortaktır?

A) Özneleri
B) Nesneleri
C) Yüklemleri
D) Dolaylı tümleçleri
E) Zarf tümleçleri

Doğru yanıt (C) seçeneğidir.