Roman İnceleme Planı

ROMAN İNCELEMESİ NASIL YAPILIR?

Roman çözümleme süreci şu üç sorunun tam olarak yanıtlanmasıyla tamamlanır:

1- Kitapta ne anlatılıyor?

2- Kitapta ne nasıl anlatılıyor?

3- Kitapta ne, niçin anlatılıyor?

Bu soruların açılımını şu sınıflandırma ile adlandırmak mümkündür:

A. MATERYAL ÖĞELER (Ne anlatılıyor?)

1- METİNDIŞI NESNEL ÖĞELER

• a) Yazardan Kaynaklanan Nesnel öğeler
• b) Yayınevinden Kaynaklanan Nesnel öğeler

2- METİN TÜRÜ

• Roman türü

3- OLAY ÖRGÜSÜ

Bir romanda olayların sıralanışı ‘öykü’yü, olaylar arasındaki “neden-sonuç” ilişkisi de “olay örgüsünü meydana getirir. Yani, “olay örgüsü” de olaylar üstüne kurulur. Fakat olay örgüsünde olaylar arasındaki neden-sonuç ilişkisi söz konusudur. Sözgelimi, “Kral öldü / Kraliçe de öldü ” demek öyküdür (olayların sıralanışıdır) Bunu “Kral öldü / Onun acısına dayanamayan Kraliçe de öldü. ” biçiminde aktarılırsa “olay örgüsü “nu ortaya konulmuş olur.

4- ANLATICI VE BAKIŞ AÇISI

Bir anlatma sanatı olan romanda, olup biten her şey okura, bazen roman kişilerinden biri, bazen da roman kişileri dışında olup bütün her şeyi bilen “biri” tarafından aktarılır. Söz konusu olan bu “biri’ne, anlatma esasına bağlı metinlerde “anlatıcı” denir.

Anlatıcı, roman kişilerinden biri ise iç anlatıcı 1. tekil kişi, roman kişileri dışında biri ise “dış anlatıcı 3. tekil kişi adını alır

Anlatıcı ile birlikte ele alınması gereken bir kavram da bakış açısıdır. Anlatıcı olay örgüsünü ve kahramanları betimlemek için kendine bir bakış açısı seçer; okuru da anlatıyı da bu bakış açısından izler. “Kim anlatıyor?” sorusu bizi anlatıcıya götürdüğü gibi, “Kim görüyor?” sorusu da bakış açısına götürür. Okur, olayları kimin gözünden izlemektedir? Bakış açıları genellikle şöyle toplanmıştır.

Sınırsız bakış açısı: Bu her şeyi bilen, gören egemen anlatıcının bakış açısıdır. Her şeyi kendi bakış açısından anlatır.

Dıştan bakış açısı: Anlatıcı olayın dışındadır. Gördüğünü duyduğunu ya da gördüğünü, duyduğunu zannettiği şeyleri nesnel biçimde anlatır ve betimler. Böylece yorum yapmaktan kaçınır, kahramanların düşünceleriyle ilgili bilgileri ve her türlü öznelliği dışlar. Olayları yansız ve nesnel bir biçimde, kahramanları da tamamen dışardan birinin gözlemleriyle verir.

İçten bakış açısı / Sınırlı bakış açısı: Anlatıcı sanki kahramanın kişiliğine bürünmüş gibi kişinin yani kahramanın düşündüğü, hissettiği ve yaptığı şeyleri anlatır.

Bu kişinin bakış açısı ayrıcalıklı bir bakış açısıdır. Okur da her şeyi onun gözünden görür, onun düşünce ve heyecanlarını paylaşır; onun kadar bilir.

5- KİŞİLER (Kahramanlar)

Kimseye benzemeyen, kendisi olan bu tür roman kişileri, hep “karakter” adıyla anılır olmuşlardır. Karakter, psikolojik açıdan kendine özgü nitelikleri olan bireydir. Nitelikleri genel değil, özeldir. Bir karakterin hareketlerinin nedeni açıklanır; eğilim ve ilgileri belirtilir; karakterin belli bir davranış tarzı vardır ve bu davranışlarında inandırıcıdır.

Kimi roman kişileri de, yalnızca bir özelliği ile -öne çıkarılan herhangi bir karakter özelliği ile- yer alır. Bu türdeki roman kişilerine de “tip” adı verilir

Tip: Roman, öykü ve tiyatro türlerinde, bir özelliği bütün öbür yönlerini örtecek kadar keskin olan kahraman biçiminde tanımlanabilir.

Her roman bir ana kişinin çevresinde gelişir. Diğer kişiler, çoğu zaman, bu ana kişinin daha iyi tanınması ve -diğer kişilere göre- konumunun belirlenmesi açısından romana girer Romanda ana karakterin belirlenmesi, diğer karakterlerle ilişkileri, tasarının temelini oluşturmaktadır.

6- ZAMAN

Romanda zaman kurmaca bir öğedir. Anlatma esasına bağlı bütün metinlerde olduğu gibi, romanda da zaman, eylem kipleri (dün-bugün-yarın) ile anlatılır.

“Zaman” romanlarda, metin içi zaman ve metin dışı zaman olarak iki açıdan değerlendirebilir: Anlatıcı bir olayı duruma göre, bir süre içerisinde öğrenir ve inme ş. Bu da ‘metin içi zaman’ı oluşturur. Okurun okuma zamanına da metin dışı zaman denir.

7- MEKÂN (UZAM)

Romanda, “mekan” kurmaca bir öğedir. Bir romanda mekan, betimleme yoluyla ortaya konulur. Mekan aynı zamanda bir romanda yaşanan bütün olayların sahnesi durumundadır. Bu sahnede bulunan eşya ve kişilerin, olayın cereyanı anında birbirlerine göre nasıl bir durumda (uzak-yakın, yukarı-aşağı, alt-üst vs. ) oldukları da önemlidir. Kişi ve eşyaların birbirlerine göre yerleştirilmeleri ve konumları, romanda “uzam” kavramıyla anlatılır. Uzam, bir mekanda bulunan kişi ve eşyaların birbirlerine göre nerede bulundukları ve konumlandırmış şekillen anlamına da gelir.

B. TEMATİK (İZLEKSEL) ÖĞELER

8- TEMATİK (İZLEKSEL) YAPI

Her sanat eseri gibi, roman da bir “niyet’in ürünüdür “Niyet”, romancının, eserini yazma nedeni olarak beliren öğedir. Romancının niyetini, roman metninin taşıdığı mesaj oluşturur. Bu mesaj da okurda fikir ve duygu çıkarımı (algılama) biçiminde oluşur. Bütün bu niyet-mesaj-fıkir ve duygu oluşumu, romanların “tematik yapısı“nı oluşturur.

Konusu ne olursa olsun, her romanın bir iletisi vardır. Bu mesaj, romanın dokusu içinde belirli bir “fikir” olarak yer alır. Roman boyunca, olay ve olguların içinde bir anadamar gibi sürüp giden bu fikir, rengini ve dozunu belli ettiği oranda önem taşır.

C. ESTETİK ÖĞELER (Nasıl anlatılıyor?)

9- KURGU VE ANLATI DÜZEYİ

Bir romancıyı romancı yapan şey, kurgudur. Sinemada yerleşmiş bir kural/anlayış vardır: İyi bir senaryodan kötü bir film çıkabilir; ama, kötü bir senaryodan hiçbir zaman iyi bir film yapılamaz. Bunu romana da uygulamak mümkündür. Denilebilir ki kurgu, bir romanın iskeletidir.

Romanda kurgu, bir düzenleniştir; biçim ve içeriğin uyumudur; bölümlerin kaynaştırılmasıdır; insanların, olayların, doğal ve toplumsal çevrenin bir bütünlük içinde toplanmasıdır; bağlantıların hiçbir boşluk bırakılmaksızın yapılmasıdır; dizgesel oluşumların anlamlı ve işlevsel bir bütünlükte çakışmasıdır.

Kurguya bağlı önemli bir öğe de anlatı düzeyidir. Anlatı düzeyi, bir romandaki (hikayedeki) bağımsız öykülerin düzenlenişi, sıralanışı ya da iç içe geçişi anlamına gelir. Bu iç içe geçişte dışta kalan (kapsayan) ve içte yer alan (kapsanan) öyküler olacaktır. Dışta kalan öyküye “dış anlatı”, içte kalanlara da “alt (iç) anlatı(lar)” adı verilir.

10- ANLATIM TEKNİKLERİ

1. Bilinç akımı
2. İç monolog
3. Montaj ve yazınsal alıntı
4. Yeni bir zaman kurgusu
5. Leitmotivler (tekrar öğeleri)
6. Yorum
7. Rapor
8. Betimleme
9. Yaşanmakta olanı yansıtma vb.

11- DİL VE ÜSLUP ( BİÇEM )

Romancının kendine özgü dil özellikleri, sözgelimi sözcük dağarcığı, sevdiği ve seçtiği sözcükler, benzetmeleri ve kendine özgü cümle yapısı ve yine kendisini ele veren bütün diğer özellikler, üslup (biçem) kavramının içine girer.

ROMAN İNCELEME PLÂNI ÖRNEĞİ

(ORTAOKUL VE LİSE DÜZEYİNDE)

A) ŞEKİL YÖNÜYLE İNCELEME

1. Romanın Adı
2. Romanın Yazarı
3. Romanın Basıldığı Yer ve Tarih
4. Romanın Yayınevi veya Yayımlayanı
5. Romanın Ebatları
6. Romanın Sayfa Sayısı

B) İÇERİK YÖNÜYLE İNCELEME

1. Olayın Özeti

a) Romanın Olay Örgüsü
b) Romanın Olay Halkalarından Örnekler

2. Kişiler (Şahıs Kadrosu)

a) Asıl Kişiler
I. Fiziki Portre
II. Ruhi Portre

(Ayrıca bkz ⇒ Anlatım Biçimleri)

b) Yardımcı Kişiler
I. Fiziki Portre
II. Ruhi Portre

c) Kişiler Arasındaki İlişkiler

3. Olayın Geçtiği Mekânlar

a. Mekânlar ve Bu Mekânların Özellikleri

b. Mekânların Kahraman ve Olaylarla İlişkisi

4. Zaman

a) Kronolojik Zaman
I. Gündüz
II. Gece
III. Mevsimler
IV. Yıl

b) Zamanda Geriye Dönüşler

5. Anlatıcının Bakış Açısı

a) Hakim (ilahî) Bakış Açısı
b) Kahraman Anlatıcının Bakış Açısı
c) Gözlemci Bakış Açısı

6. Dil ve Anlatım Özellikleri

a) Anlatım Türleri

• Öyküleyici Anlatım
• Betimleyici Anlatım
• Açıklayıcı Anlatım
• Tartışmacı Anlatım
• Öğretici Anlatım
• Kanıtlayıcı Anlatım
• Düşsel Anlatım
• Gelecekten Söz Eden Anlatım
• Coşku ve Heyecana Bağlı Anlatım
• Destansı Anlatım
• Söyleşmeye Bağlı Anlatım
• Mizahi Anlatım

b) Dil ve Üslup özellikleri

I. Akıcılık
II. Duruluk-Açıklık
III. Yalınlık

7. Romanın Türü

a) Tahlil Romanı
b) Sosyal Roman
c) Macera Romanı
d) Tarihî Roman

8. Romanın Konu ve Teması

bkz. ⇒ Konu nedir? Tema nedir?

C) ROMANIN YAZILDIĞI DÖNEMLE İLİŞKİSİ

D) YAZARIN HAYATI, EDEBÎ KİŞİLİĞİ VE ESERLERİ HAKKINDA KISA BİLGİ

E) ROMAN HAKKINDAKİ KİŞİSEL DUYGU VE DÜŞÜNCELERİNİZ

F) ROMANI İNCELERKEN FAYDALANDIĞINIZ KAYNAKLAR

Ayrıca bakınız ⇒ Özet Nedir? Özet Nasıl Yapılır?