Özne-Yüklem Uyumu, Uyumsuzluğu Nedir? Özellikleri, Örnekleri

» Türkçe’de bazı özneler olumlu, bazıları olumsuz anlamlar verir. Buna göre yüklemlerin de olumlu, olumsuz çekimlenmesi gerekir.

Örnekler:

• Kimse gelmemiş, maça gitmiş. (yanlış)
• Kimse gelmemiş, herkes maça gitmiş. (doğru)

cümlesinde “gelmemiş” olanlar ile “gitmiş” olanlar aynı, ancak “kimse” olumsuz bir öznedir ve yüklemi daima olumsuz çekimlenir. Oysa “gitmiş” olumlu bir çekimdir. Yani ikinci cümle özneyle uyum sağlamamıştır. Buna “hepsi” şeklinde bir özne getirilmelidir.

» Cümlede öznenin ifade ettiği şahıslarla yüklemin bildirdiği şahıs arasında bir uyum olmalıdır.

Örnekler:

• Bu soruyu ancak ben ve sen / çözebiliriz. (biz)
• Ödülü sadece ben ve sınıf arkadaşım / kazanmıştık. (biz)
• Sen ve kardeşin hangi okulda okuyorsunuz? (siz)
• Sen hatta hepiniz bana yardım edin. (siz)
• Sen ve arkadaşların beni iyi dinleyin. (siz)
• Kardeşim ve annem okula gitti. (onlar)

» Öznenin insan ya da başka varlıklar olması da yüklemin tekil veya çoğulluğunu etkiler. Eğer özne bitkiler, hayvanlar, cansız varlıklar ya da soyut kavramlarsa, yüklem daima tekil olur. İnsanlar çoğul özne olduğunda ise yüklem tekil veya çoğul olabilir.

Örnekler:

• “Kuşlar ağaçlarda ötüyorlar.” değil, “Kuşlar ağaçlarda ötüyor.” olmalı.
• “Korkular, üzerine gidildikçe azalırlar.” değil, “azalır.” olacak.
• “Öğrenciler öğretmeni dinliyor.” şeklinde de doğrudur, “dinliyorlar.” şeklinde de.

» Türkçe’de sıfatlar çoğul anlam verirse isimler çoğul eki almaz. Bu özellik genellikle belgisiz sıfatlarda görülür.

Örnekler:

• “Birçok insanlar bu kitabı beğendi.” (yanlış)
• “Birçok insan bu kitabı beğendi.” (doğru)

cümlesinde “birçok” sıfatı çoğul bir anlam verdiği hâlde “insanlar” sözü de çoğul eki almıştır. Cümleden çoğul eki çıkarılmalıdır.

» Sıralı cümlelerde, aynı özneye bağlanmaları mümkün olmayan yüklemlerin ortak özneye bağlanmaları sonucu anlatım bozukluğu oluşur.

Ayrıca bakınız ⇒ Sıralı Cümleler

Örnekler:

• Herkes ondan nefret ediyor, yüzünü görmek istemiyordu. (yanlış)
• Herkes ondan nefret ediyor, hiçkimse onun yüzünü görmek istemiyordu. (doğru)

İkinci cümlenin öznesi eksik. İlk özne yanlış anlam verecek şekilde ortak olarak kullanılmış.

• Hiçbiri anlatılanlara inanmıyor, kendi fikrinde ısrar ediyordu. (yanlış)
• Hiçbiri anlatılanlara inanmıyor, herkes kendi fikrinde ısrar ediyordu. (doğru)

İkinci cümlenin öznesi eksik. İlk özne yanlış anlam verecek şekilde ortak olarak kullanılmış.

• Otomobilin fiyatı / çok yüksekti; bu durumda / alıcı / bulamadı. (Yanlış)
  Otomobilin fiyatı / çok yüksekti; bu durumda / otomobil / alıcı / bulamadı. (Doğru)
• Bu tür etkinliklerin sayısı / azalıyor, / izlenmez oluyor. (Yanlış)
  Bu tür etkinliklerin sayısı / azalıyor, / etkinlikler / izlenmez oluyor. (Doğru)

» Cümlede öznenin ifade ettiği şahıslarla yüklemin bildirdiği şahıs arasında bir uyum olmalıdır.

• Özne birinci tekil, ikinci tekil (ben, sen)
• Özne birinci tekil, üçüncü tekil (ben, o);
• Özne birinci tekil, ikinci çoğul, (ben, siz);
• Özne birinci tekil, üçüncü çoğul (ben, onlar)

şahıslarından oluşuyorsa yüklem, daima birinci çoğul şahsa (biz) göre çekimlenir.

• “Bu işi ancak ben ve sen / halledebiliriz.”
• “Dışarıda sadece ben ve o küçük çocuk / kalmıştık.”
• “Ben ve siz yarışmada eşit durumda değildik.”
• “Ben ve birkaç yaşlı adam, kahvede uzun bir sohbete dalmıştık.”

Eğer ;

• Özne ikinci tekil ve üçüncü tekil (sen, o);
• Özne ikinci tekil ve ikinci çoğul (sen, siz);
• Özne ikinci tekil ve üçüncü çoğul (sen, onlar);

şahıslardan oluşuyorsa, yüklem ikinci çoğul şahsa (siz) göre çekimlenir; ancak ikinci tekil ve birinci çoğul (sen, biz) şahıslar özne olursa yüklem birinci çoğul şahsa (biz) göre çekimlenir.

• “Sen va annen burada ne yapıyordunuz?”
• “Sen hatta hepiniz bu konuda suçlusunuz.”
• “Sen ve konukların, bize yarın gelebilirsiniz.”
• “Galiba sonunda senle biz aynı sonuca ulaştık.”

» Özne sayılarla belirtilmişse yüklem genellikle tekil olur. Eylemi vurgulamak adına çoğul da kullanılabilir.

Örnekler:

• Dört kişi bu tarafa geliyor.
• Üç kafadar elele verirler.

» İnsan cinsinden oluşan çoğul öznede, yüklemin bildirdiği iş teker teker yapılmışsa yüklem çoğul, toplu olarak yapılmışsa yüklem tekil olur.

Örnekler:

• Delegeler teker teker içeri girdiler.
• Büyükelçiler bayrağı selamladı.

» Özne “kimse, pek çoğu, bazısı, hiçbiri, herkes, hepsi…” gibi belgisiz zamirse yüklem tekildir.

Örnekler:

• Kimse toplantıda ağzını açmadı.
• Bazıları toplantıya geç kaldı.