Konuşma Dilinde Durak ve Ulama Özellikleri, Örnekleri

DURAK

Söz söylemenin doğallığı çerçevesinde soluk alma ve duraklama yapılır. Soluksuz ve duraklamasız bir konuşma monoton olduğu kadar anlaşılabilme eksikliği de doğurur. Metinlerin her bölümü, her ibare kendi içinde bir anlam bütünlüğü taşır. bu anlam bütünlüklerinin açıkça birbirinden ayrılmaları ve birbirleriyle ilişkilendirilmeleri gerekir.

Okuduğumuz metinlerde durak yerleri çeşitli noktalama işaretleriyle gösterilir. Anlam blokları “.”, “,”, “;”, “:”, “-“, “( )” gibi noktalama işaretleriyle gösterilirler. Bazı metinlerde noktalama işaretleri soluk alma ve duraklama için yeterli olabilir; ancak genellikle konuşma dili ile yazı diliarasında belirgin farklar vardır. Yazı dilindeki durakların konuşma dilinde aynen kullanılması anlaşılabilirliği zedeleyebileceği gibi pratik olarak da bu mümkün olamayabilir.

Konuşma sırasında metin akışına göre duraklar oluşturmak zorundayız. Bu duraklar;

a) Çok kısa olabilir. Yapılan sadece duraklamadır. Soluk almıyorsunuz, çok kısa duraklıyorsunuz. “Sorun var, ama çözüm de var.” cümlesinde virgül işaretinden sonra duraklama yapılması gerekir. Ama bu duraklama o kadar kısadır ki nefes almaya imkan tanımaz.

b) Biraz uzunca olabilir. Bu duraklamalarda soluma yapılmaktadır.

Örneğin:

• “Biz kendimizi başarılı olmaya, engellerimizi aşmaya adadık. Tüm gücümüzle büyük geleceğimiz için çalışmaya devam edeceğiz.”

Burada iki cümle arasındaki durak biraz uzunca olan ve soluk alınan duraktır.

c) Soluma mümkün olduğu kadar gürültüsüz olmalıdır. Eğer nefesinizi tüketirseniz âni ve gürültülü solumak zorunda kalırsınız. Özellikle mikrofon karşısında konuştuğunuzda solumanızın tüm gürültüsü dinleyiciler tarafından algılanır. Soluma gürültüsü dinleyicilerinizi rahatsız eder, konuşmanızı sevimsizleştirir. Solumanın gürültüsüz olmasını sağlamak için gerekli her imkanı kullanarak mümkün olduğu kadar sık ve küçük hacimli solumalar yapmamız gerekir.

İki önemli terimi iyi anlamalıyız:

• Durak: Sadece durduğumuz, soluma yapmadığımız kısa aralardır.
• Durak ve Soluk: Hem durduğumuz hem de soluduğumuz biraz daha uzunca olan bir aradır.

Konuşma esnasında yapacağımız soluk noktalamalarına ilişkin kurallar:

1. Durak ve soluğun mutlaka gerekli olduğu durumlar:

a) Her paragraf arasında, bölüm başlarında sonlarında, bölümler arasında.

b) Tırnak içinde yazılan başkasına ait olan sözlerden önce ve sonra

Örnek:

• “Bana geldi, —- “kendimi çalışmaya adadım.”—- dedi.

c) Herhangi bir sorudan sonra veya cevaptan sonra

Örnek:

• Niçin daha çok çalışmayalım?—- İstersek bunu başarabileceğimizi biliyoruz.
• Çocuk zeki miydi dersiniz?—- Evet çocuk zekiydi.—-Bunu biliyoruz.

2. Durak ve soluğun şart olmadığı ancak mümkün olduğu durumlar:

a) Çok kısa olmayan cümlelerin noktalarında:

• İnsanlar heyecanla koşuşturuyorlardı.– Bir yardımcı arıyorlardı.

b) ve ; işaretlerinden sonra

Örnek:

• İki tür tembellik vardır:– Bedensel tembellik ve zihinsel tembellik.
• Orada hayvanları görüyordum;– kuşlar uçuyordu, tavşanlar zıplıyordu, çekirgeler ötüyordu.

c) İki kısa cümle “ve” ile bağlanırsa, “ve” den önce.

Örnek:

• Bütün gücüyle direnerek ayağa kalkmaya çalıştı –ve sonunda ayağa kalkıp yürümeyi başardı.

d) Cümle başında geçen bütün yön kelimelerinden sonra “esasen, evvela, bana göre, o halde, çünkü, dolaysıyla, birinci olarak…”

• Aslında, –ben de böyle güzel tablolar çizebilirdim.
• O halde,– neden üzerinize düşeni yapmıyorsunuz?

3. Aşağıdaki durumlarda sadece durak noktalaması yapılmalıdır. Soluk alınmaz.

a) Cümle uzunsa özneden sonra

Örnek:

• Okulumuz–güneşli günlerde üzerinde yürümekten zevk duyacağınız geniş bir yolun öteki ucunda bulunuyor.

b) Tekrarlanan şeylerin ilkinden önce

Örnek:

• Yıldızların– Ay’ın, Güneş’in hep aynı mesajı verdiğini görüyorum.

c) Zıtlıkları ayırmak için

Örnek:

• Okuduğu roman değil– hikaye kitabı.

d) Parantez veya iki virgül arasından önce ve sonra

Örnek:

• Bana gelip, –güya üzüldüğünü hissettirerek,– özür diledi.
• Elleriyle tanımaya çalışırken– (gözleri görmüyor)– bunun bir vazo olduğunu anladı.

4. Aşağıdaki durumlarda sadece durak noktalaması yapılması mümkündür.

• Aynı anlamı taşıyan art arda kelimeleri birbirinden ayırmak için
• Bir kelimeyi diğerinden ayırmakta yarar varsa

ULAMA

Diksiyonun özelliklerinden biri de “ulama“dır. Genel olarak tanımlarsak bir kelimenin sonundaki sessiz harfin ardından gelen kelimenin sesli harfle birleştirilerek seslendirilmesine ulama diyoruz.

Ulama söz akışına pürüzsüzlük ve tatlılık verir. Uygun ulama ile yapılan konuşmalarda veya seslendirmelerde ses bir nehrin akışı gibi sakin ve düzenli olarak ilerler.

Türkçe’de yer alan ulama özellikleri:

1. Sessiz harfle biten bir kelimenin son harfi sesli harfle başlayan yanındaki kelimenin ilk harfiyle birleşir.

Yazıda:

• Ak–şam– ol–du.
• E–lim–den– al–dı.

Konuşmada:

• Ak–şa–mol–du.
• E–lim-de–nal–dı.

2. Orijinal yapılarında “b,c,d,g” harfleriyle biten kelimeler vardır. Bunlar yalın kaldıklarında “p, ç, t, k”ya dönüşürler. Yazı dilinde sonlarına ek aldıklarında yumuşak konumlarına dönerler.

Örneğin Arapça orijiniyle “kitab” Türkçe’de “kitap” şeklinde yazılır. Ancak yayına ek aldığında “kitabım” örneğinde olduğu gibi “p”, “b”ye dönüşür. (süreksiz sert ünsüzlerin yumuşaması kuralı) Konuşma dilinde ise ulama bu kurala paralel olarak aynı kelimeyi bir sonraki kelime ile ilişkilendirir. Yazı dilinde sert olan harf ulama ile yumuşar.

Yazı Dilinde İfadesi: 

• (Mahmud) Mah–mut ev–len–di.
• (Mes’ud) Mes–ut ol–du.
• (Kitab) Ki–tap al–dı.

Konuşma Dilinde İfadesi:

• Mah-mu–dev–len–di.
• Me–su-dol-du.
• Ki–ta–bal–dı.

3. Türkçe’de kelime sonundaki “k” ünsüzünü, “h” ünsüzü ile başlayan bir kelimenin izlemesi durumunda “h” ünsüzü düşer. İki kelime birbirine bağlanır.

Yazı Dilinde:

• Ye–mek ha–ne
• E–rik ho–şa–fı

Konuşma dilinde:

• Ye–me–ka–ne
• E–ri–ko–şa–fı

4. Eğer kelimeler arasında durak olursa, kurala uygun olsa da ulama yapılmaz.

Yazı Dilinde:

• İstiyorum, onu göreceğim.
• Koşuştururken, okulu unuttu.

Konuşma dilinde:

• İstiyorum, onu göreceğim.
• Koşuştururken, okulu unuttu.

5. Bazı durumlarda İki ayrı kelimenin tek heceli olan ilkinde bir ünlü düşer ve iki kelime birleşir.

Yazı Dilinde:

• Ni-çin
• Na-sıl
• Ne ol–du

Konuşma dilinde:

• Ne i–çin
• Ne a–sıl
• Nol-du

Uygulama/Etkinlik

Aşağıdaki metinde ulama noktalarını tespit ederek çiziniz. Ardından ulamalara dikkat ederek okuyunuz:

KALIPLAR

İnsanlar kendilerine kişilikleri için çizdikleri zihinsel kalıpların dışına çıkamazlar. Bizler çözümü defalarca duyduğumuz halde kendimizi oturttuğumuz dar çerçeveden çıkış için gayret göstermeyen garip insanlarız. Hayatın bazı insanlara “tesadüfen başarma, yükselme, zengin olma vs.” Şansı tanıdığını zannedenimiz çoktur. Bir çoğumuz müzisyenlerin, yazarların, şairlerin vb. bu işi anne karnında kendilerine verilen kabiliyetlerle gerçekleştirdiklerini sanırız. Bu inanca göre bazılarının ne maharetli anneleri varmış. Bu yanlış zanları kabul etmeyen bir çok insan bile farkında olmadan aynı kalıplarla kendisini kilitlemiştir. En meşhur zenginlerin bir zamanlar simit sattıklarını, ayakkabı boyacılığı bile yaptıklarını öğrenince şaşırırız. Bir çok yazarın vaktiyle kalemi bile tutamamalarına inanamayız. Neden bazı insanlar bazıları arasında sıyrılıverir veya “sivriliverirler.” Adaletli ve şefkatli yaratıcı, normal şartlar altında doğan her insanı her türlü başarıya ulaşabilmelerine imkân tanıyan bir potansiyelle dünyaya göndermiştir. Ancak dünyaya geldikten sonra sınırlılıklar başlatılır. Anne-babası veya çevresi tarafından aşağılanan bir çocuk etrafında kalıplar başlamıştır. Daha sonra insan “var olduğunu” hissettirmek amacıyla çırpınmaya başlar. Bakkaldan getirilen bir ekmek, ilk karne notları, takdim edilen bir çiçek, içinde bu amacı gizli tutar.Oysa bazı insanlar “bu olmamış”, “sen bunu başaramazsın” demekten çekinmezler. Bizler de çoğu zaman sözleriyle cinayet işleyen, kabiliyetleri körelten; başarısızlık, çekingenlik, korkaklık imajı oluşturan insanlardanız ne yazık ki… Yas tutmayı sevdiğimiz kadar, eleştirmeyi, olumsuzlukları ileri sürerek karanlık bir zihinsel tablo oluşturmayı seviyoruz. Merhum Z. Gündüzalp’in “İnsan ne düşünüyorsa odur.” Dediğini çok duyduk. Anthony Robbins “Sınırsız Güç” kitabında insanların hayal kurarken ve düşünürken kullandıkları “olumsuzluk” imajlarını en kötü engel olarak görür. Her büyük başarı bazen yüzlerce başarısızlığın arkasında parıldar. Oysa eski bir Rus imparatoru “Yenile yenile yenmeyi öğrendiğini” söyler. İnsan her teşebbüsünde hedefine ulaşamadığında bunu başarısızlık olarak görürse bulunduğu noktada çakılır. Oysa durumu yeniden inceleyen insan için her başarısızlık başarıya bir adım daha yaklaşmanın işaretidir. Ani yükselişlerin ise gerçek başarıyla ilişkisi yoktur. Bir balon gibi büyür ve söner.

Hayalimizde yaşadığımız iç konuşmaların fiillerimizde oluşturduğu sınırlara bakınız: “Zengin olmak mı? Bu iş için büyük sermaye lazım. Yazar olmak mı? Konuşmasını bile bilmiyorum; annemin karnında böyle bir şey öğrenmedim. Meydanlara çıkıp ‘benim işçim, benim köylüm’ diye konuşmak mı? Ben Süleyman değilim.” Sevgili kardeşim… Ya siz ne siniz? Erkek ve kadın arasındaki küçük bir farktan başka kimin beyni kimin beyninden küçük veya büyük.

Kaderin sahibi kimseyi başarısızlığa zorla mahkum etmemiştir. Ortamın sürükleyişine kendimizi kaptırdığımızda “Ortam sürükleniyorsa sürünmekten başka yapacağımız hiç bir şey yoktur.” Az okuyoruz veya hiç okumuyoruz.

Başarılı insanlar topluluğuna takılıp başarıya uçmuyorsak başarının dinamiklerini incelemeliyiz. Başaranların hayatı ve yaptıkları bu konuda bize yol gösterecek en açık ışıktır. Başka türlü bizi pasifize eden kendi kalıplarımızdan kurtulamayacağız.