Kelimelerin Farklı Anlamlarda Kullanımı

Kelimelerin farklı anlamlarda kullanılmasında kişisel özellikler ile tarihsel ve toplumsal gelişmelerin etkisinin büyüktür.

Bir sözün gerçek anlamından tümüyle sıyrılıp bir başka anlamda kullanılan hâline “mecaz anlam” denir. Mecaz anlamı deyim anlamla karıştırmamak gerekir. Deyim, iki ya da daha fazla kelimenin, gerçek anlamından uzaklaşarak bir olayı, durumu vb. karşılamak üzere kalıplaşmasıyla oluşan kelime grubudur (İpe un sermek, ağzında bakla ıslanmamak, bindiği dalı kesmek, pabuç pahalı vb.).

Kelimeler sayılı ama insanın duygu, düşünce, hayal ve izlenimi sınırsızdır. İnsan sınırsız olan duygu, düşünce, hayal ve izlenimlerini anlatmak için mecazlı anlatımlara başvurarak dilini zenginleştirmiştir.

İnsan dışındaki varlıklara insan kişiliği vermeye “kişileştirme (teşhis)“, insan kişiliği verilen bu varlıkları konuşturmaya ise “konuşturma (intak)” sanatı denir.

Metinlerde kelimelerin benzetme yapmak amacıyla gerçek manasını düşündürmeyecek şekilde kullanılmasına “istiare (iğretileme)” denir.

Aşağıdaki beyitte istiareyi bulunuz.

Mâcerâ başlamak üzereymiş o gün,
Sürecekmiş bu ateş yıllarca. (Yahya Kemal BEYATLI)

Kelimelerin benzetme amacı güdülmeden başka bir kelime yerine kullanılmasına mecazı mürsel (ad aktarması) denir.

Aşağıdaki beyitte mecazımürseli bulunuz.

Bir ruh o derin bahçede bir defa yaşarsa,
Boynunda onun kolları, koynunda o varsa. (Yahya Kemal BEYATLI)

Bir kelimenin hem gerçek hem de mecaz anlamı düşündürecek şekilde kullanılmasına “kinaye” denir.

Aşağıdaki dörtlükte kinayeyi bulunuz.

Ey benim sarı tamburam,
Sen ne için inilersin?
İçim oyuk derdim büyük,
Ben anınçün inilerim.  (Pir Sultan Abdal)

Söylenmek istenen sözü düşündürücü ve imalı bir biçimde belirtmeye “tariz” denir. Buna “dokunaklı söz söyleme sanatı” da denilebilir.

Aşağıdaki dörtlükte tariz nasıl yapılmıştır?

Hediye namıyla bir şey gönderme
Âdet edip hiç misafir kondurma
Komşun evi yanar iken söndürme
El kârıyçin bir adım da uzanma Huzurî

Kinayeyi tariz sanatı ile karıştırmamak gerekir. Kinâyede söz, gerçek ve mecazi anlamlarıyla değerlendirilebilir ama kastedilen, sözün mecazi anlamıdır. Tariz bir sözün “görünürdeki anlamının tam zıddı amaçlanarak” kullanılmasıyla gerçekleştirilen mecazlı anlatımdır.

Ayrıca bakınız ⇒ Söz Sanatları (Edebi Sanatlar)