Kaside Türleri: Kasidelerin Adlandırılması

Divan Edebiyatında şiirlerin bir “başlığı” yoktur. Şiirler; yazıldığı nazım şekline ek olarak konularından, rediflerinden ya da kafiyelerinden hareketle anılmışlar, adlandırılmışlardır.

Örneğin Fuzuli’nin “Su” redifli kasidesi, Ahmet Paşa’nın “Kerem” redifli kasidesi, Nabi’nin “Olaydı” redifli gazeli gibi.

Bu durum divan şiirindeki tüm nazım şekilleri için geçerlidir; kasideler için de böyledir.

İşledikleri konulara göre adlandırılan kasideler.

1. Tevhid

Allah’ın birliğini konu alan kasidelerdir.

2. Münacat

Allah’a yalvarışın ve yakarışın dile getirildiği, işlenen günahlara karşı bağışlanma isteğinin dile getirildiği kasidelerdir.

3. Naat

Başta Hz. Muhammed, dört halife ve hatta on iki imam için yazılan kasidelerdir. Divan şiirindeki naatlar genellikle Hz. Muhammed için kaleme alınmıştır. Bu şiirlerde Hz. Peygamber’e duyulan sevgi, hürmet ve özlem dile getirilir.

4. Methiye

Övgü temalı kasidelerdir.

5. Mersiye

Ölüm konulu kasidelerdir. Anadolu sahasında yazılan ilk mersiye Ahmedi‘ye aittir. Mersiyeler aslında genellikle terkib-i bent nazım biçimiyle kaleme alınır.

6. Hicviyye

Eleştiri/yergi temalı kasidelerdir.

7. Culusiyye

Padişahların tahta çıkışlarını kutlamak için yazılmış kasidelerdir.

8. Ramazaniyye

“Ramazan”ın feyzi ve bereketi üzerine yazılan kasidelerdir. Ramazaniyyelerde ayrıca kasidenin sunulduğu memduhun ramazanı kutlanır, ona dualar edilir.

9. Iydiyye

Bayramları konu edinen kasidelerdir. Kasidenin sunulduğu memduhun bayramı kutlanır.

10. Bahariyye

Nesib ya da teşbib bölümünde baharın gelişinde ve baharla birlikte tabiatta yaşanan coşku dile getirilmiştir.

11. Temmuziyye

Nesib ya da teşbib bölümünde yaz konusunun ele alındığı kasidelerdir.

12. Hazaniyye

Nesib bölümünde yoğun bir şekilde sonbahar tasvirlerinin yapıldığı kasidelerdir.

13. Şitaiyye

Nesib bölümünde kış mevsiminin konu edildiği kasidelerdir.

14. Sünbüliyye

Nesib bölümünde sümbül çiçeğinin tasvirinin yapıldığı kasidelerdir.

15. Rahşiyye

Özellikle hükümdarların atlarının niteliklerinin uzun uzun anlatıldığı kasidelerdir.

Kasidelerin bazıları da redifleri dikkate alınarak adlandırılmıştır.

“Güneş” ve “Kerem” kasideleri ⇒ Ahmed Paşa

“Su” kasidesi ⇒ Fuzuli (Konusuna göre aynı zamanda bir naat örneğidir.)

“Hançer” ve “Gül” kasideleri ⇒ Fuzuli

Bazı kasideler kafiyelerinin “revî” harfine göre adlandırılır

Revi harf nedir? Kafiyeyi meydana getiren asıl harftir.

Örneğin; bir kaside “r” harfiyle bitiyorsa bu kaside kafiyesine göre “kasîde-i râ’iyye”; “mîm” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i mîmiyye”; “nûn” harfiyle bitiyorsa “kasîde-i nûniyye” şeklinde adlandırılır.

Örnek Metin-1

Der Sitayiş-i esba-ı Şehsuvar-ı zaman Hazreti Sultan Murad Han

Esdi nesîm-i nevbahâr, açıldı güller subh-u dem
Açsun bizüm de gönlümüz, sakî meded sun câm-ı cem

Erdi yine ürd-i behişt/oldu hevâ anber-sirişt
Alem behişt-ender-bihişt, her küşe bir bağ-ı İrem

Gül devri lyş eyyâmudur/ zevk-u safâ hengâmudur
Âşıkların bayramıdır, bu mevsim-i ferhunde-dem

Dönsün yine peymâneler/ olsun tehî humhâneler
Raks eylesun mestâneler mutribler itdükçe negam

(mefûlü / fâilâtü / mefâîlü / fâilün)

Nef’i’ye ait bu meşhur kaside;

• Nesib bölümünde işlenen konuya göre “kaside-i bahariyye”dir.
• Yukarıda görüldüğü üzere iç kafiyeye sahip olduğu için bir musammat kasidedir.
• Redif harfi “mim”olduğu için aynı zamanda bir “kasîde-i mîmiyye”dir.

Örnek Metin-2

Aşağıdaki kaside örneği Baki’ye aittir.

Bu kasidede nesib bölümünde bahar tasviri yapıldığı için “kaside-i bahariyye” kafiyesi “r” sesiyle bittiği için de “Kasîde-i Râ’iyye” olarak adlandırılmıştır.

Nesib veya Teşbîb

Rûh-bahş oldı Mesîhâ sıfat enfâs-ı bahâr
Açdılar dîdelerin hâb-ı ademden ezhâr

Tâze cân buldı cihân irdi nebâtâta hayât
Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr

Döşedi yine çemen nat’-ı zümürrüd-fâmın
Sîm-i hâm olmış iken ferş-i harîm-i gül-zâr

Yine ferrâş-ı sabâ sahn-ı ribât-ı çemene
Geldi bir kış ile kondurdı yüki cümle bahâr

Girizgâh

Dâmenin dürr û cevâhirle pür itdi gül-i ter
Ki ide hâk-i der-i Hazret-i Pâşâ’ya nisâr

Medhiyye

Sâhib-i tîg u kalem mâlik-i câm u hâtem
Âsaf-ı Cem-azamet dâver-i Cemşîd-vekr

Âsmân-pâye hümâ-sâye Alî Pâşâ kim
İremez tâk-i celâline kemend-i efkâr

Tegazzül

Gül gibi gülşene kılsan n’ola arz-ı dîdâr
Hayli dökildi saçıldı yoluna fasl-ı bahâr

Reşk-i dendânun ile hançere düşdi jâle
Berg-i süsende gören itdi sanur anı karâr

Geçemez çenber-i gîsü-yı girih-gîrinden
Gerçi kim za’f ile bir kılca kalupdur dil-i zâr

Tâc Beyt

Koma Bâkî kulum cür’a sıfat ayakta
Dest-gîr ol ana ey dâver-i âlî-mikdâr

Fahriyye

Bâğ-ı medhünde olur cümleye galib tenhâ
Bahs içün gelse eğer bülbül-i hoş-nagme hezâr

Du’â

Bahr-i eş’âr yeter urdı sütür emvâcın
Demidür k’ide du’â dürterini zîb-i kenâr

Lâlelerle bezene niteki deşt ü sahrâ
Nitekim güller ile zeyn ola dest ü destâr

Kaside Nazım Biçimine Dair Bazı Notlar

• Kadı Burhaneddin “kaside” nazım biçimini kullanarak herhangi bir eser kaleme almamıştır.
• Nefi divan şiirinde kaside üstadı olarak kabul edilir.
• Kaside türünde Türk sanatçılar özellikle İranlı sanatçılardan Urfî’yi ve Enverî’yi örnek almışlardır.
• Kaside, mürettep bir divanda “kasa’id” adlı bölümde yer alır ve bu bölüm divanın ilk kısmını oluşturur.
• Hüseyin Baykara Divanı’nda ve Kadı Burhaneddin Divanı’nda kaside bölümü yoktur.