Karagöz Oyunu Özellikleri, Bölümleri, Tipleri

Karagöz oyunu, Geleneksel Türk Tiyatrosunun başlıca türlerinden birisidir.

Türk toplumu Batılı anlamdaki tiyatro kavramını Tanzimat‘la birlikte tanımıştır. Tanzimat’tan önce Türk toplumunun bildiği tiyatro, seyirlik oyun ya da temaşa sanatıdır. Geleneksel tiyatronun Batı tiyatrosundan en önemli farkı bağlı kaldığı bir metin olmadan, doğaçlamaya dayalı olarak oynanmasıdır.

Karagöz Oyununun Özellikleri

■ Karagöz oyunu halkın ortak malıdır. Oyunlarda gösterilen konuların kim tarafından düzenlendiği bilinmez.

■ Zaman içerisinde her Karagöz sanatçısı oyuna bir şeyler eklemiş, zamanın ihtiyacı ve şartlarına göre konuları işlemiştir.

■ Bu oyun, birtakım şekillerin arkadan ışıklandırılmış beyaz perde üzerine yansıtılması temeline dayanır. Bu gösterimi yapan kişiye hayali ya da hayalbaz denir. Hayalinin yardımcısına çırak, yardak, dayrezen, sandıkkâr adları verilir.

■ Karagöz oyunundaki kişiler birer tiptir. Bu tiplerin en önemlileri “Karagöz” ile “Hacivat’tır. Karagöz öğrenim görmemiş, nüktedan, zeki bir tiptir. Hacivat ise biraz öğrenim görmüş, gösteriş meraklısı, yarı aydın bir tiptir. Oyunda yer alan diğer tipler perdeye sadece Karagöz ve Hacivat’la konuşmak için gelir.

■ Karagöz gölge oyunundaki diğer Tipler şunlardır:

• Zenne (kadın),
• Himmet Ağa,
• Tuzsuz Deli Bekir (sarhoş),
• Efe (zorba),
• Beberuhi (cüce ve aptal),
• Kayserili (pastırmacı),
• Acem (zengin),
• Yahudi (bezirgân),
• Çelebi (genç bir mirasyedi),
• Arnavut (bahçıvan),
• Arap,
• Frenk,
• Zeybek ve
• Tiryaki.

■ Karagöz oyununu, bir imparatorluk olan Osmanlı’nın toplumsal zenginliğinin hayal perdesine yansımış şekli olarak değerlendirmek mümkündür.

■ Gölge oyununun ortaya çıkışı ve ülkemize gelişi ile ilgili çeşitli rivayetler vardır. Gölge oyununun Uzak Doğu ve Orta Asya’dan dünyaya yayıldığı tahmin edilmektedir. Gölge oyununa ilk olarak ülkemizde Şeyh Muhammet Küşterî başlattığı için oyun perdesine “Küşterî Meydanı” adı da verilmiştir.

■ Her tipin perdeye gelişinde ve oyunun sonunda müzikal öğelerden faydalanılır.

■ Karagözcülük geleneği, usta-çırak ilişkisi içinde yüzyıllarca devam etmiştir.

Karagöz Oyunun Bölümleri

Karagöz oyunu, dört bölümden oluşur:

1. Mukaddime (Giriş): Oyunun başlangıç bölümüdür. Hacivat müzik eşliğinde bir semai okuyarak perdeye çıkar. Semai bitince “Off… Hay Hak” diyerek perde gazelini okur. Ardından Karagöz gelir, aralarında atışma başlar.

2. Muhavere (Söyleşme): Sadece Karagöz ile Hacivat arasında geçen karşılıklı konuşmanın olduğu bölümdür. Bu bölümün amacı Hacivat ile Karagöz’ü tanıtmaktır. Muhaverenin bitiminde önce Hacivat sonra Karagöz perdeden ayrılır.

3. Fasıl: Oyunun asıl bölümüdür. Bu bölümde yardımcı kişiler de oyunun akışına göre yer alır.

4. Bitiş: Oyunun en kısa bölümüdür. Karagöz Hacivat’a bir tokat atar. Hacivat da “Yıktın perdeyi eyledin viran, varayım sahibine haber vereyim heman!” diyerek perdeden çekilir. Karagöz de Hacivat’a tehdit savurur. Bir sonraki oyunda yakası eline geçince neler yapacağını söyleyerek sonraki oyunun konusu hakkında bilgi vermiş olur. Karagöz, oyunun bittiğini haber verir, kusurları için özür diler. Gelecek oyunun adını ve yerini duyurup sahneden ayrılır.

Karagöz ve Orta Oyunundaki Kişiler

Ana Kişiler: Karagöz- Kavuklu; Hacivat- Pişekâr

Kadınlar: Bütün zenneler.

İstanbul Ağzı Konuşanlar: Çelebi, Tiryaki, Beberuhi.

Anadolulu Kişiler: Laz, Kastamonulu, Harputlu.

Anadolu Dışından Gelenler: Muhacir, Arnavut, Arap, Acem.

Zımmi (Müslüman olmayan) Kişiler: Rum, Frenk, Balama, Ermeni, Yahudi.

Engelliler ve Ruhsal Hastalar: Kekeme, Kambur, Kötürüm, Sağır, Hımhım.

Kabadayılar ve Sarhoşlar: Efe, Zeybek, Tuzsuz Deli Bekir, Sarhoş, Külhanbeyi.

Eğlendirici Kişiler: Köçek, Çengi, Kantocu, Hokkabaz, Hayalci, Curcunabaz, Çalgıcı.

Olağanüstü Kişiler, Yaratıklar: Büyücü, Cinler.