Kâbûsname (Kaabusname)

Mercimek Ahmet‘in yapıtı. II. Murat’ın buyruğuyla Türkçeye çevrilen yapıt, Ziyâr oğullarından Emir Unsurü’l-Maâlî Keykâvus b. İskender Kâbûs b. Veşmgir’in, oğlu Gilânşah’a yol göstermek amacıyla 1082’de yazdığı bir nasihatnamedir.

Genel anlamda bir ahlak kitabı olan Kaabusname, kapsadığı konular bakımından çok yönlü bir yapıttır. Temelde bir öğütler kitabı; siyasetle ilgili bilgiler verildiği için bir siyasetname; çeşitli sanatları ve bunlarla uğraşanların halini, meslekleri ve fütüvvetin ilkelerini bildirdiği için bir fütüvvetname; toplumsal yaşayışla ilgili kimi kuralları, çağının bilimsel ve düşünsel görüşlerini yansıttığı için de dini-tasavvufi bir yapıttır.

Kaabusname, XIV. yüzyıldan başlayarak beş kez Türkçeye çevrilmiştir, sonuncusu Mercimek Ahmet çevirisinin gözden geçirilmesi ve zamanın diline uygulanmasıdır. Mercimek Ahmet çeviride tuttuğu yolu şöyle açıklamaktadır: “İşte ben hakîr de çalıştım, gerçi bu kadar gücüm yoktu, ama onun himmetinin bereketiyle Kaabusname’yi Türkçeye çevirdim, şöyle ki bir sözü aralayıp geçmedim, aklımın erdiğince kimi anlaşılması güç sözleri de basit olarak açıkladım, tâ ki düşünerek okuyanlar anlamından haz alsınlar ve bu güçsüzü hayır dua ile ansınlar.”

Böylece Mercimek, yalnız çeviricilikle kalmamış, işe kendi bilgisini de katmış, yoruma gitmiş, açıklamış, eklemiş, neredeyse telif sayılabilecek bir yapıt ortaya koymuştur. Atasözleri ve deyimlerle açık bir anlatımı yeğlemiş, herkesin anlayabileceği bir dille içinde yaşadığı çağın düşüncesini yansıtmıştır. Edebiyat tarihi açısından asıl üstünde durulan konu da Mercimek Ahmet’in dili, başka bir deyimle dil tutumudur.

1431/32’de yazılan ve XV. yüzyıl nesir dilinin en başarılı örneklerinden sayılan Kaabusname ilk kez Orhan Şaik Gökyay tarafından yayımlandı (1944), günümüz Türkçesiyle yeni basımı da yapıldı (A. Özkırımlı, 2 cilt, 1974).