İstihdâm Söz Sanatı Nedir? Özellikleri, Örnekleri

İstihdâm, iki manası olan bir kelimenin, delâlet ettiği manaların ayrı ayrı kastedilerek kullanılmasıdır. Yani kelimenin her manası için ayrı işaretler vardır. Edebiyatımızda fazla kullanılmış bir sanat değildir. İstihdâm sanatı “sarfü’l-hızâne” adıyla da anılmaktadır.

Canavar vurduğunu saçma ile söylerdi
Sözü de attığı da avcımızın saçma idi

Beyitte “saçma” kelimesinin iki ayn manasına işaretle istihdâm sanatı yapılmıştır. Birinci mısra’da “av tüfenklerin de kullanılan kurşun”, bu anlama işaret eden kelime “vurduğunu”, ikinci mısra’da “yersiz söylenmiş söz “, bu anlama işaret eden kelime de “söz” dür.

Bahâr erdi açıldı sevdiğim, hem fasl-ı dey hem gül
Biri sahn-ı gülistândan, biri sahn-ı gülistânda

Beyitte “açıldı” fiili ile istihdâm sanaü yapılmıştır. İlk anlamı “uzaklaştı”, bu anlama işaret eden kelime fasl-ı dey ve aldığı ablatif (uzaklaşma hali) ekiyle “sahn-ı gülistândan” terkibidir. İkinci anlamı “gönce halinden çiçek haline girdi” bu anlama işaret eden kelime “gül” ve aldığı lokatif (bulunma hali) eki ile “sahn-ı gülistanda” terkibidir. Buna göre beyit “Sevdiğim, bahar geldi kış mevsimi gül bahçesinden uzaklaştı. Gül de gül bahçesinde açıldı” anlamını taşımaktadır.

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi iki manalı kelime kendisiyle ifade ediliyorsa buna “İstihdâmü’l Mazhar” adı verilmektedir.

Aşağıdaki misallerde olduğu gibi iki manalı kelime hem kendisiyle hem de zamirle ifade ediliyorsa “İstihdâmü’l Muzmer ” denilmektedir.

Ayağa düş, dilersen başa çıkmak
Anınla başa çıkdı câm-ı sahbâ

Bu beyitte “ayag” ve “başa çıkmak” kelimeleriyle istihdâm yapılmıştır. Ayag, birinci mısra’da “ayak”(insan uzvu)”, bu manaya işaret eden kelime ise “baş”tır. İkinci mısra’da “anınla” zamiri ayağa racidir ve “kadeh” manasındadır. Bu manaya işaret eden kelime ise “câm-ı sahbâ’dır. “Başa çıkmak” tabiri ise birinci mısra’da “terakki etmek”,”sadra geçmek”, ikinci mısra’da “dimağa etki etmek, sarhoş olmak” manasınadır.

Sefere mâ’il olan yoluna dildâde gerek
Fakadan sâlim ü sîm ü zere amâde gerek
Râh-ı aşkına anın sâlik olan mâlik olan
Ya gâni kimse gerekdir ya gâni-zâde gerek

kıtasında “sefer” kelimesiyle istihdâm yapılmıştır. 1. mısra’ da “sefer” yolculuk, bu manaya işaret eden kelime “yoluna”dır. Üçüncü mısra’da “anın” zamiri Sefere racidir ve özel isimdir. Buna işaret eden kelime ise “râh-ı aşkına” terkibidir.

Ayrıca bakınız-> Söz Sanatları/ Edebi Sanatlar