İsim Çekim Ekleri
İsim (Ad) Çekim Ekleri. İsim (Ad) Çekim Eklerinin Özellikleri, Türleri, Görevleri, Örnekleri
İSİM ÇEKİM EKLERİ
İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onları diğer isimlere, edatlara, fiillere bağlayan; cümle içindeki görevlerini belirleyen, ait oldukları kişileri belirten ve isimlerin çeşitli durumlarını bildiren eklerdir.
İsim çekim ekleri şunlardır:
- Hâl (Durum) Ekleri
– Yaklaşma Durumu Eki (-a/-e)
– Bulunma Durumu Eki (-da/-de; -ta/te)
– Ayrılma Durumu Eki (-dan/den; -tan/ten)
– Belirtme Durumu Eki (-ı/-i/-u/-ü) - İyelik Ekleri (-ı/-i/-u/-ü)
- İlgi zamiri -ki
- Çokluk Eki (-lar/-ler)
- Soru Eki (mi)
- Ek-fiil Ekleri (-idi, -imiş, -ise, -dir)
- Tamlayan (=ilgi) Eki (-ın,-in,-un,-ün)
- Eşitlik Eki (-ca, -ce)
- Vasıta Eki (-la/-le)
1. HÂL (DURUM) EKLERİ
İsimleri isimlere, fiillere, edatlara bağlayan, diğer kelimelerle ilişki kurarak isimlerin cümlede görev kazanmasını sağlayan eklerdir.
İsmin hâllerinin başında yalın hâl (nominatif) gelir, ama buhâlin eki olmadığı için sıralamaya dahil etmedik; isimler konusunda işlenmiştir.
a) -İ Belirtme/Yükleme Hâl Eki
» Fiildeki işten, hareketten, eylemden etkilenen varlığı belirtir. Yani bu eki alan isimler cümlede belirtili nesne görevinde bulunur.
- ev-i gördüm, kapı-y-ı açtım, okul-u boyadılar, gül-ü koparmayın…
» İsmi fiile bağlar.
- Çocukları buradan kim alacak?
- Babası çocuğu çağırdı.
- Şimdi soruları cevaplayın.
- Burada kimi bekliyorsunuz?
Türkçede iki tane -i eki vardır:
- -i: iyelik eki: (onun) kalem-i
- -i: belirtme hâl eki: kalem-i (kim aldı?)
b) -E Yönelme Hâl Eki
» İsimleri fiillere, bazen de edatlara bağlar.
» Yönelme hâlinde, ismin belirttiği kavrama yöneliş, dönme söz konusudur.
- okul-a git, ev-e dön…
» Eklendiği kelimelere farklı anlamlar katar ve değişik anlam ilişkileri kurar.
» Yönelme, yaklaşma, ulaşma bildirir. Bu eki alan kelimeler cümlede dolaylı tümleç ve yüklem olabilir:
- Bugün okula gitti.
- Benim itirazım yapılan haksızlığa. (haksızlığadır: yüklem)
» Fiyat, araç ile anlamı katar:
- Kitabı bin liraya aldı. (karşılığında)
- Bu iş kaç paraya olur?
» Zaman bildirir, zarf tümleci yapar:
- Bu iş sabaha biter.
- Haftaya size gelelim.
» Yer bildirir:
- Bizi karşılamak için kapıya geldi.
» İsimleri edatlara bağlar:
- Akşama kadar okulda ders çalıştık.
- Sabaha karşı varırız.
- Yaşına göre ağır bir işte çalışıyordu.
» Deyim kurar:
- Ağzına geleni söyler.
- İşleri yoluna koymak
- Başına buyruk.
- Başa gelen çekilir.
- Çok cana yakın bir çocuktu.
» İçin, aitlik, amaç ilgisi kurar:
- Bunu size aldık. (sizin için)
- Sana bir iyilik düşünüyorlar. (senin için)
- Annesini görmeye gitti.
» İkilemeler kurarak durum bildirir:
- Otobüse nefes nefese yetiştiler.
- İki ahbap kafa kafaya vermiş…
» “-an, -en” sıfat-fiil ekleriyle birleşerek abartma anlamı veren ikilemeler kurar:
- Soran sorana,
- geçen geçene,
- giden gidene…
» Şekilce çekimli fiil olan fakat fiil özelliğini kaybetmiş söz gruplarına gelir:
- Geçmiş olsuna gitti. (demeye)
c) -DE Bulunma Hâl Eki
» İsimleri fillere bağlar.
- ev-de oturma, okul-da öğren, yurt-ta kaldı, devlet-te bulunuyor…
» Cümlede dolaylı tümleç, zarf tümleci ve yüklem yapar:
- Eski İstanbul’da ne güzel günler yaşanmış. (dolaylı tümleç)
- Saat yedide mi gelecekmiş? (zarf tümleci)
- Her şey yerli yerinde. (yüklem)
» Zaman bildirir:
- Okullar bu yıl da eylülde açılacak. (zarf tümleci)
» Fiili durum yönüyle niteler:
- Suyu bir yudumda içti. (zarf tümleci)
- Siz ayakta kaldınız.
- Çamaşırları elde yıkıyormuş.
» Zaman ve sayı bildiren kelimelere eklenerek ölçü, miktar bildirir:
- Yılda yirmi gün izni var.
- Haftada bir geliyor.
- Yüzde yetmiş başarı vardı.
» İkilemeler kurar:
- Ayda yılda bir uğrar oldu.
- Elde avuçta ne varsa bitti.
» Eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
- Parmak kalınlığında yaprakları var.
» Yapım eki görevi görür:
- Gözde sanatçılarımızdandı.
- Peyami Safa’nın “Sözde Kızlar”ını okudun mu?
- Sözde Ermeni soykırımı…
d) -DEn Ayrılma/Uzaklaşma Hâl Eki
» İsimleri fillere bağlar.
- okul-dan çıktı, ev-den ayrıldı, yurt-tan geliyor, devlet-ten istedi…
» Eklendiği kelimeyi dolaylı tümleç yapar; yer, ayrılma, uzaklaşma bildirir:
- Ali, evden yeni çıktı.
- Birçok seneler geçti dönen yok seferinden.
» Edat tümleci ve yüklem de yapar.
- Gönüldendir şikâyet. (yüklem)
- Bebek gürültüden uyandı (edat tümleci)
- Yalnızlıktan sıkıldım. (edat tümleci)
» Durum bildirir:
- Yağmur hafiften yağıyor.
- Ben onu yakından tanırım.
» Üstünlük, karşılaştırma bildirir:
- Kıldan ince
- baldan tatlı
- Erzurum’dan soğuk şehir yok.
- Bundan iyisi bulunmaz.
» Bütünün parçasını, bütünden ayrılmayı ifade eder:
- Verilen pastadan bir dilim yedi.
- Soruların cevabını sözlerimden çıkaracaksınız.
- Canından can vermek istiyordu.
» İsimleri edatlara bağlayarak edat grubu ve edat tümleci oluşturur:
- Akşamdan beri seni arıyoruz.
- Yemekten sonra çayı nerede içeceğiz?
» Sebep bildirir:
- Soğuktan tir tir titriyordu.
- Yorgunluktan uyuyuverdi.
» İsim tamlamalarında tamlayan ekinin (-in) yerine kullanılır:
- Geçen gün öğrencilerden biri yanıma geldi.
- Bu ürünlerden hangisini istediğinizi söyleyin.
» Yapım eki özelliği kazanarak eklendiği kelimeyi sıfat yapar:
- Sıradan insanlarla düşüp kalkma diyordu.
- Sudan sebeplerle buradan ayrılıp gitti.
- Toptan satış
- Uzaktan akraba
- En içten duygular
» İkilemeler kurar:
- Zavallı çocuk günden güne eriyor.
- Baştan başa bizim bu topraklar.
- Durumumuz yıldan yıla kötüye gidiyor.
- Dünden bugüne ne değişti ki…
» Varlıkların neden, hangi maddeden yapıldıklarını bildirir:
- Üstüne yünden bir kazak almıştı.
- Tahtadan kılıçlarla oynuyorlardı.
» Zaman anlamlı kelimelere gelerek zaman anlamı katar:
- Bu işi dünden halletmeliydik.
- Yarın geceden yola çıkmayı düşünüyoruz.
e) -CE Eşitlik Hâl Eki
» İsimlere ve isim soylu kelimelere eklenerek çeşitli anlamlar katar. Türkçe’nin işlek eklerinden biridir. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci ve yüklem olarak kullanılır. Tür olarak da isim, sıfat ve zarf türetir.
- ben-ce, okul-ca, yurt-ça, sert-çe…
» Gibi, benzerlik anlamları katar:
- Çocukça davranışları vardı.
- İnsanca hareket etmeliyiz.
» Yüklem yapar:
- Onun davranışları çok zaman delicedir.
» Bakımında, yönüyle anlamı katar:
- O sizden kiloca biraz daha düşük.
- Akılca birbirinizden farkınız yok.
» Göre anlamı katar, edat gibi kullanılır:
- Sence bu yaptığın doğru mu?
- Bence bu doğru.
» Çokluk, abartma anlamı katar:
- Evinde yüzlerce kitabı var.
» Zaman bildiren isimlere gelerek eşitlik, süresince, boyunca anlamı katar:
- Bu okulda yıllarca çalıştım, dedi.
- O gün sizi saatlerce bekledik.
» Birliktelik, beraberlik anlamı katar:
- Bu kararı sınıfça aldık.
- Bugün milletçe sevinçliyiz.
» Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
- Anlatılanları sessizce dinledi.
- Düşüncelerini açıkça dile getirdi.
- Evden gizlice ayrıldı.
» Küçültme, sınırlandırma anlamı katar:
- Oralarda yaşlıca bir adam dolaşıyordu.
- Fatih, büyükçe bir taşı alıp denize atıverdi.
f) -lE Vasıta Hâl Eki
» “ile” edatı kaynaklıdır; “i” düşürülerek kullanılır.
» Ünlüyle biten kelimelere eklenirken araya y kaynaştırma harfi girer:
- masa ⇒ masa ile ⇒ masa-y-la.
» Ünsüzle biten kelimelere eklendiğinde -la, -le şeklindedir:
- kalem ⇒ kalem ile ⇒ kalemle.
» İsim ve isim soylu kelimelere eklenerek değişik anlamlar katar. Bu eki alan kelimeler cümlede zarf tümleci, edat tümleci ve yüklem olarak kullanılır.
» Edat tümleci yapar:
- Mor bulutlarla açık türbene çatsam da tavan. (edat tümleci)
» Durum bildirir; zarf tümleci yapar:
- İşi kolaylıkla başardı.
- Ayağına gelen topa hızla vurdu.
- Babasını sevinçle karşıladı.
» Yüklem yapar: O artık bizimledir.
» Birliktelik anlamı katar: Öğrencileriyle geziye gitmişti.
» Araç, alet bildirir: Arabasıyla evimize kadar getirdi. İğneyle kuyu kazıyorsun.
» “ve” bağlacı görevinde kullanılır:
- Annemle kardeşim buraya geldiler.
- Baki’yle Fuzuli, 16. yy. şairleridir.
» Sebep ve zaman bildirir:
- Rüzgârın etkisiyle dallar sallandı.
- Sonbaharın gelmesiyle soğuklar artmıştı.
- Zilin sesiyle yarışma bitti.
g) “-(n) İN” İlgi Hâl Eki (Tamlayan Eki)
» İsimleri isimlere bağlayarak tamlama kurmaya yarar.
- Bu ek birinci tekil ve çoğul şahıs için “-İm” şeklindedir: ben-im, biz-im.
» İsimleri isimlere bağlar:
- Benim elim kanadı.
- Bizim evimiz büyüktür.
- Kitabın yaprağı yırtılmış.
- Yalancının mumu…
- Gözlüğün camı…
» İsimleri, zamirleri ve sıfat-fiilleri edatlara bağlar:
- Bunu senin için yaptım dedi.
» İsimleri ve zamirleri fiillere bağlar:
- Birincilik ödülü Elif’in oldu.
- En güzel ve mutlu yıllar sizlerin olsun.
Not: “-dEn” eki tamlayan ekinin yerini tutabilir:
öğrencilerin bazıları ⇒ öğrencilerden bazıları
onların biri ⇒ onlardan biri
2. İYELİK EKLERİ
» İsimlerin ve isim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların sahiplerini, ait oldukları kişileri belirten eklerdir. Tamlayansız kullanıldıkları zaman bu eklere iyelik zamirleri de denir.
- kitab-ım, kitab-ın, kitab-ı, kitab-ımız, kitab-ınız,kitap-ları
- masa-m, masa-n, masa-s-ı, masa-mız, masa-nız masa-ları
- su-y-um, su-y-un, su-y-u, su-y-umuz, su-y-unuz, su-ları
- ne-y-im, ne-y-in, ne-y-i/ne-s-i, ne-y-imiz, ne-y-iniz,ne-leri
• İyelik ekleri isim tamlamasında tamlanana gelir:
- Zil, şal ve gül. Bu bahçede raksın bütün hızı…
Şevk akşamında Endülüs üç defa kırmızı… - Aşkın sihirli şarkısı yüzlerce dildedir.
İspanya neşesiyle bu akşam bu zildedir. - Kapının kol-u,
- işin baş-ı,
- hayvan sevgi-s-i
» İyelik ekleri bazen yer bildiren zamirlerden (işaret zamirleri) sonra gelerek belirtme görevlerinde bulunur:
- burası, ötesi, şurası…
» Sıfatlardan sonra gelerek zamir yapar: doğrusu, böylesi, başkası…
» Bazen isimlerle ve sıfatlarla birlikte sevgi ve abartma ifade eder:
- Canım İstanbul.
- Güzelim çiçekler kurumuş.
» İyelik eklerinden sonra hâl ekleri gelebilir:
- Baba-m-a soracağım.
- Kardeş-i-n-i arıyormuş.
» -ler ekiyle -i iyelik eki birlikte kullanılarak zaman bakımından genelleme yapılır:
- akşamları, sabahları, gündüzleri…
3. İLGİ ZAMİRİ: -ki
» İlgi zamiri belirtili isim tamlamalarında tamlananın yerini tutabilir:
- benim kalemim > benimki
- onun eli > onunki
Türkçede üç tane “ki” vardır: “ki”, “-ki”, “-ki”
a. “ki” Bağlacı
» Sadece “ki” biçimi vardır.
» Kendinden önceki ve sonraki kelimelerden ayrı yazılır.
» Türkçe değil, Farsça bir bağlaçtır ve Türkçe cümle yapısına aykırı olarak kullanılır.
» “ki” ile başlayan bir ara cümle asıl cümlenin içinde kısa çizgiler arasında verilebilir:
- Bu ezanlar -ki şahadetleri dinin temeli-
- Yağmur yağmadı ki mantarlar ortaya çıksın.
- Atatürk diyor ki: …
- Bir şey biliyor ki konuşuyor.
- Ben ki hep sizin için çalıştım.
- Sınavı kazanabilir miyim ki…
- Baktım ki gitmiş.
b. “-ki” İlgi Zamiri
» Ek hâlindeki tek zamirdir.
» Eklendiği kelimeye -ki sadece isim tamlamasında tamlayana eklenir- bitişik yazılır ve bir ismin (tamlananın) yerini tutar.
» Büyük ve küçük ünlü kurallarına uymaz; sadece -ki şekli vardır:
- senin kalemin > seninki,
- Ali’nin eli > Ali’ninki,
- onun düşüncesi > onunki…
c. “-ki” Yapım Eki
» İsimlere eklenerek yer ve zaman bildiren sıfatlar türeten ektir.
» Zaman bildiren kelimelerin sonuna doğrudan eklenirken, yer bildiren sıfatlar türetirken “-dE” hâl ekiyle birlikte kullanılır.
» Sadece -ki ve az da olsa -kü şekilleri vardır:
- bu yılki sınav,
- yarınki maç,
- dünkü film,
- bugünkü aklım…
- masadaki kitaplar,
- duvardaki saat,
- evdeki hesap…
4. -lEr ÇOĞUL EKİ
» Cins isimlerine gelerek onların çoğul şekillerini yapar.
» Kelimeler arasında ilgi kurmaz:
- dağlar, fikirler, idealler, öğrenciler, dertler…
Özel isimlere getirildiğinde:
1. Aile anlamı katar; -gil ekinin yerine kullanılır, yapım eki görevinde olduğu için ayrılmadan yazılır.
- Yarın Ahmetlere gideceğiz.
- İzmir’e, amcamlara/dedemlere/teyzemlere gideceğiz. (burada özel isme getirilmemiş.)
- Aliler bize gelecekler.
2. Benzerleri anlamı katar, kesme işaretiyle ayırarak yazılır:
- Bu millet nice Fatih’ler, Kemal’ler yetiştirecektir.
- Bu topraklarda ne Çaldıran’lar, ne Ridaniye’ler yaşandı.
3. Aynı ismi taşıyanları belirtir:
- Sınıftaki Ali’ler ayağa kalksın.
- Hüseyin’lerin hepsi buraya gelsin.
4. Abartma anlamı katar:
- Çalışmak için ta Almanya’lara gitti.
5. Topluluk kavramı bildirir:
- Türkler, Yunanlar, Adanalılar, Konyalılar…
Bunların dışında:
» İkilemeler yapar:
- Yıllar yılı bekledik.
» Abartma anlamı katar, bazen “bir” kelimesiyle birlikte bu anlamı verir:
- Ateşler içinde kıvranıyordu.
- O gün dünyalar benim olmuştu.
- Valizler dolusu kitapları ne zaman almıştı.
- Bir kumaşlar almış, görmelisiniz.
- Bir bahçeler var, sözle anlatılmaz.
- Bir zamanlar ne kadar şendik.
» Çoğul zamirlere getirilerek tekrar çoğul yapar: Bizler, sizler
» Saygı veya alay anlamı katar:
- Dostumuz nedense bizi çağırmamışlar.
- Müdür Bey döndüler mi?
» “Her” anlamı katar:
- Akşamları erken yemek yeriz. (her akşam)
- Sabahları geç kalkarım. (her sabah)
» “Yaş” kelimesine getirilerek yaşça yaklaşıklık bildirir:
- O zaman henüz sekiz yaşlarında idi.
» İyelik üçüncü çoğul eki ve şahıs eki ile karıştırılmamalıdır.
- Çocuklar (çoğul eki)
- annelerini (iyelik eki)
- bekliyorlar(şahıs eki).
5. “mİ” SORU EKİ
» Hem isimlere hem de fiillere getirilen bir çekim ekidir:
- Gelecek miydin? (fiile)
- Sen misin? (isme)
» Her zaman kendinden önceki kelimeden ayrı yazılır.
» Büyük ve küçük sesli uyumu kurallarına uyar:
- Salı mı? Sen mi? O mu? Ölü mü?
» Soru ekinden sonra gelen ekler kendisine bitişik yazılır.
- Seni çağıran bu çocuk muydu?
» Vurguyu kendinden önceki kelimeye aktarır. Yani mi soru ekinden önce gelen kelime vurgulanan kelimedir:
- Sular mı yandı? Neden tunca benziyor mermer?
- Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
» Soru anlamının dışında başka görevlerde de kullanılır:
Pekiştirme görevinde: Güzel mi güzel bir yer burası.
6. EK-FİİL
» İsim soylu kelimelerin sonuna gelerek onların yüklem olmasını sağlayan, ek hâlindeki fiildir.
- “imek” fiilinin ek olarak kullanımıdır. Genellikle bitişik yazılır.
Dört kipe göre çekimi vardır:
- Geniş zaman
- -di’li geçmiş zaman
- -miş’li geçmiş zaman
- Şart kipi
6.1. Ek-Fiilin Geniş Zamanı
» İsim soylu kelimelere kişi ekleri getirilerek yapılır. Bunlar geniş zaman eklerinin yerini tutar. Üçüncü kişilere “-dİr” eki getirilir.
- “insanım, insansın, insan(dır), insanız, insansınız, insan(dır)lar”
- Ben bir küçük kelebeğim.
- Üstümüze doğan bir güneşsin sen.
- Her taraf bugün bir başka güzel(dir).
» Bu ek fiillere getirildiğinde kesinlik veya olasılık anlamı katar.
- Ulaş şimdi tatil yapıyordur. (olasılık)
- Bu durumda işe gitmeyecektir. (kesinlik)
6.2. Ek Fiilin Bilinen (görülen, -di’li geçmiş) Zamanı
» Ek-fiilin bilinen geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların bilinen geçmişteki durumuna şahit olunduğunu gösterir.
“idim, idin, idi, idik, idiniz, idiler”
- Bir güzelin hayranıydım. -> hayranı i-di-m
- Dün daha heyecanlıydın. -> heyecanlı i-di-n
- Merhametli biriydi. -> biri i-di
6.3. Ek-Fiilin Duyulan (anlatılan, öğrenilen, -miş’li geçmiş) Zamanı
Ek-fiilin bilinmeyen (öğrenilen) geçmiş zaman çekimi, kavramların ve varlıkların öğrenilen geçmişteki durumunun başkasından duyulduğunu anlatır.
“imişim, imişsin, imiş, imişiz, imişsiniz, imişler”
- Suçlanan ben-miş-im. < ben imişim
- Meğer sen ne çalışkan-mış-sın. < çalışkan imişsin
- Adam yirmi yıldır evine hasret-miş. < hasret imiş
6.4. Ek-Fiilin Şartı
» Eklendiği isimlerle yan cümlecik kurar ve temel cümlenin şartını bildirir. Bazen karşılaştırma anlamı da katar.
“isem, isen, ise, isek, iseniz, iseler”
- Elbise ucuzsa hemen alalım. -> ucuz ise
- Maaşlar düşük, giderlerse oldukça fazla. -> giderler ise
Dikkat!
- Ben iyi bir oku-r-um (dur) -> Ek-fiilin geniş zamanı
- Hep iyi kitaplar oku-r-um. -> Şahıs eki
- Benim oku-r-um anlayışlıdır. -> İlgi eki ve iyelik eki
- Öğrenciydi -> ek-fiil çekimi
- Uyuyordu -> birleşik çekim
- Öğrenciymiş -> ek-fiil
- Uyuyormuş -> birleşik zaman
- Öğrenciyse -> ek-fiil
- Uyuyorsa -> birleşik zaman
Not: Ek-fiilin olumsuzu ek-fiilden önce “değil” kelimesi getirilerek yapılır:
- birinci değilim, değildim, değilmişim, değilsem
7. TAMLAMA EKLERİ
Türkçede tamlama ekleri “tamlayan” ve “tamlanan” eklerinden oluşur:
- tamlayan (ilgi) eki : -ın/-in/-un/-ün
- tamlanan (iyelik) eki : -ı/-i/-u/-ü
Örnekler:
- adam-ın has-ı
- defter-in sayfa-s-ı
- konu-n-un ayrıntı-s-ı
- okul-un müdür-ü
- gökyüzü-n-ün reng-i
- gün-ün konu-s-u …
Ayrıca bakınız ⇒
Yapı (Şekil) Bilgisi:
