İrticâlen Nedir? İrticâl, İrticâlen, Doğaçlama Kelimelerinin Anlamları

irticâl (=irticâlen=doğaçlama): a. i. Önceden düşünmeksizin birdenbire çok güzel söz veya şiir söyleme. Bu mânâda irticâlen, bi’l-irticâl, bedâheten, bi’l-bedâhe ve füc’eten kelimeleri de kullanılır. Bu tür şiirlere irticâlî veya bedîhe denir.

İrticâl, gönle birdenbire doğan bir düşüncenin en güzel şekilde ifâdesidir.

İrticâl kelimesi daha çok şiir için kul­lanılır. Kıt’a ve müfred gibi şiir parçaları irticâlen söylenebilir. Bunun yanında usta şâirlerin, manzûmelerindeki matla’ları (bir şiirin kendi arasında kafiyeli ilk beyti) irticâlen söyledikleri ve sonra manzûme şekline dönüştürdükleri de yaygındır.

Genellikle içinde bulunulan durumun psikolojik etkisiyle ortaya çıkar. Şuuraltının çalışmasıyla da duruma uygun irticalî şiirler söylenebilir. Nefi‘nin (ö. 1635) IV. Murad huzurunda irticâlen bir kaside söylediği rivayet edilir. Bu rivayetin ina­nılacak bir tarafı yoksa da usta şâirlerin irticâlen şiirler söylediklerini ispatlamak bakımından önemlidir.

Özellikle karşılaştıkları beklenmedik olaylar karşısında birçok şâirin (msl. Şeyyâd Hamza, Necatî, Ahmed Paşa, Zâtî, Bâkî, Nâbî vs.) irticâlen söyledikleri nükteli beyit ve kıtalar çeşitli mecmualarda kayıtlıdır.

İrticâl; vezin, kafiye, sanat, söyleyiş, üslup ve âhenk bakımından olgun olduğu için köklü bir şiir kültürü gerektirir. Uzun uzadıya düşünüldükten sonra birdenbire söylenmiş şiirler de vardır.

İrticâl geleneği âşık edebiyatında çok gelişmiştir. Bu tür şiir söyleme yeteneği bulunan âşıkların atışmaları ve lebdeğmezleri oldukça ünlüdür. Her yıl Konya’da düzenlenen âşıklar bayramında bu gelenek hâlen sürmektedir.

Kaynak: İskender Pala, Divan Şiiri Sözlüğü