HALK ŞİİRİNDE NAZIM ŞEKLİ VE NAZIM TÜRÜ

Nazım Şekli

Türk halk şiiri dairesinde yer alan şiirler, geleneğin belirlediği bazı nazım şekilleriyle söylenirler. Her nazım şeklinin kendine has özellikleri vardır. Nazım şeklini oluşturan unsurlar, şiirin dış unsurlarıdır. Şiiri belirli bir düzen içine sokan özelliklerdir.

Kısacası nazım şeklini;

• kafiye örgüsü,
• nazım birimi (ikilik=beyit, dörtlük, bent),
• vezin=ölçü (aruz, hece) ve
• şiirin hacmi (dize sayısı) belirler.

Özellikle kafiye örgüsü ve hacim, nazım şeklini belirlemede oldukça işlevseldir. Şimdi nazım şeklinin bu unsurlarına daha yakından bakalım.

Kafiye Örgüsü: Şiirdeki mısraların kümelenme şeklinden oluşan kafiye örgüsü, nazım şekilleri için ayırıcı bir özellik konumundadır. Kafiyelerin düzenine göre bakıldığında halk şiirinde kullanılan “mani” ve “koşma” nazım şekilleri kendilerine özgü bazı kurallara sahiptirler. Örneğin mani nazım şeklinin kafiye örgüsü “aa-xa”dır. Böyle bir kafiye düzeni, maniye hastır. Başka bir nazım şeklinde bu düzen kullanılamaz. Bu yönüyle mani nazım şekli koşmadan ayrılır. Çünkü koşmanın kafiye örgüsü, ilk dörtlükte farklı şekillerde olmakla birlikte, genellikle “abab cccb çççb dddb” şeklindedir. Böyle bir kafiye örgüsü de sadece koşma nazım şeklinde bulunmaktadır. Kısacası, mani ve koşmayı müstakil bir nazım şekli yapan özelliklerin başında kafiye örgüsü gelir.

Hacim: Şiirin nazım birimi sayısı anlamına gelen hacim, şiirin uzunluğu ve kısalığı ile ilgilidir. Örneğin bir şiirin üç dörtlük veya beş dörtlük olduğunu belirtmek, onun hacmine yönelik bir değerlendirmedir. Hacim de nazım şekillerinin belirlemesinde kullanılan önemli kıstaslardan birisidir. Halk şiirinin nazım şekillerinden olan maniyi ele aldığımızda onun hacminin genellikle tek dörtlükten ibaret olduğunu görürüz. Maninin bu özelliği, onu koşma ve destan nazım şekillerinden ayırır. Çünkü koşmanın hacmi 3-5 dörtlük iken destanın ise 7-8 dörtlükten başlayıp 150 dörtlüğü bulabilen bir hacmi söz konusudur. Aynı şekilde koşmanın da kendine özel bir hacmi vardır. Bu hacim onu mani ve destandan farklı bir nazım şekli yapar. Destanı ayrı bir nazım şekli yapan, onun hacmidir. Destanın nazım birimi, ölçüsü ve kafiye örgüsü koşma ile benzerdir. Destanlar, koşmalar gibi kısa şiirler değildir. 3-5 veya 6-7 dörtlüğe kadarki şiirlerin nazım şekli koşma olabilmektedir, ancak daha fazla dörtlük sayısına sahip şiirler destan nazım şekliyle ifade edilmektedirler. Bu bakımdan hacim, nazım şekillerinin tespitinde oldukça önemli bir unsurdur.

Nazım Birimi: Halk şiirinin şekil özelliklerinden birisi olan nazım birimi, mısraların kümelenmesiyle alakalıdır. Mısralar, geleneksel uygulamaların tesiriyle belirli ve düzenli birlikler halinde bir araya gelerek şiiri oluştururlar. Başka bir ifadeyle bir şiir, nazım birimlerinden ortaya çıkmış bir bütündür. Nazım birimi, şiirin en küçük, bütün ve anlamlı parçasıdır. Halk şiirinin nazım birimi dörtlüktür, ancak aruzlu bazı şiirlerde nazım birimi beyit olabilmektedir.

Ölçü: Bilindiği gibi halk şiirinde kullanılan en yaygın ölçü, hece ölçüsüdür. Bunun yanı sıra halk şiirinde aruz ölçüsünün kullanıldığı bazı şiirlerin varlığından da haberdarız. Ölçünün nazım şeklini belirlemede çok fazla bir etkinliği yoktur. Bu durum özellikle heceli söylenmiş halk şiiri örnekleri için geçerlidir. Örneğin maniler genellikle yedili hece ölçüsüyle söylenir, ancak beşli, sekizli, onlu veya on birli şekilleri de vardır. Koşma için de aynı durum geçerlidir. Büyük oranda sekizli ve on birli heceyle söylenen koşmalar da sırf ölçüleri yüzünden bir nazım şekli değillerdir. Bu bakımdan ölçüye bağlı kalarak nazım şekli belirlemek çok başarılı sonuçlar vermemektedir.

Halk şiirinde kullanılan belli başlı nazım şekilleri şunlardır: mani, koşma, destan…

Nazım Türü

Türk halk şiiri geleneğinde şiirlerin konusuna, ezgisine ve işlevine göre birbirlerinden ayrılmasına ve adlandırılmasına nazım türü denir. Bu gelenekte nazım türü belirlenirken şiirin şekil özelliklerinden daha ziyade içerik ve sunum özelliklerine bakılır. Halk şiiri geleneğinin dışında yazılı ortamlarda üretilen ve aktarılan şiirlerde nazım türünü büyük oranda konu belirler. Şiirin konusuna bakılarak türde karar kılınır. Ancak halk şiirindeki türlerde durum farklıdır. Halk şiiri örnekleri, sözlü gelenekte yaratılıp aktarıldığı gibi genellikle ezgiyle söylenirler. Bazı durumlarda türü belirlemede bunlar da yeterli olmaz. Bu kez de “işlev” işin içine girer. Bu nedenle halk şiirinde nazım türü belirlenirken konu tek başına yeterli bir ölçüt değildir. Şiirin ezgisi ve işlevi de konu kadar türün tespitinde etkilidir. Nazım türünü belirleyen bu unsurlara kısaca değinelim.

Konu: Halk şiirinde çok çeşitli konularda söylenmiş şiirler vardır. Bu yönüyle halk şiiri, şiir için özel konular belirlememiştir. Halk içinden sanat boyutu güçlü insanların şiir formuna koyduğu her türlü konu halk şiirinin muhtevasına giriş yapmıştır. Türlerin tespitinde, özellikle günümüzde, konu oldukça önemlidir, çünkü pek çok şiirin ezgisi veya işlevi konusunda yok denecek kadar az bilgiye sahibiz. Bu bakımdan şiirlerin türü çoğunlukla konuya göre belirlenmektedir.

Ezgi: Halk şiirini, yazılı şiir geleneklerinden farklı kılan en önemli husus, ezgidir. Halk kültüründe şiirler, genellikle ezgili bir biçimde icra edilir. Özellikle Aşık Şiirinde bu ezgiler, nazım türlerini belirlemiştir. Varsağının, semainin ve buna benzer şiirlerin kendilerine özgü ezgisi vardır. Hatta bazı türler, ancak ezgileriyle diğer türlerden ayrılabilmiştir. Ezgi, halk şiirinde nazım türünü belirlemede, konuyla birlikte önemli bir etkiye sahiptir.

İşlev: Bir şiirin toplum içinde hangi amaçlar için veya ne tür ihtiyaçları karşılamak için kullanıldığını bilmek de nazım türünü belirlemede faydalı sonuçlar vermektedir. Halk şiirinde bazı durumlarda türün belirlenmesinde konu ve ezgi de yetersiz kalabilmektedir. Örneğin “ninni” adını verdiğimiz türün belli bir konusu ve sürekli benzer şekilde tekrarlanan bir ezgisi yoktur. Bir şiirin ninni olup olmadığını, ancak şiirin işlevine bakarak tespit edebiliyoruz. Halk şiirine ait bir şiir veya şiir parçası çocuğu uyutmak veya teskin etmek için kullanılmışsa bu şiire ninni denmektedir. Görüldüğü gibi “işlev”in de türlerin belirlenmesinde önemli katkıları vardır.

Halk şiirinde kullanılan bazı nazım türleri şu şekildedir: Güzelleme, koçaklama, taşlama, varsağı, ağıt vb.