Haber Yazısı ve Özellikleri

Bir olay ya da olgu üzerine edinilen bilgiye haber denir. Bu bilginin gazete, dergi gibi yayın organlarıyla ya da radyo, televizyon gibi iletişim araçlarıyla topluma sunulmak üzere yazılı metin hâline getirilmesine de haber yazısı adı verilir.

Tarih boyunca insanlar iletişim ihtiyacını karşılamak için çeşitli yollar aramış bu amaçla kil tabletlere, ceylan derilerine ve kayalara yazılarını yazmışlardır. Matbaanın icadıyla yazın hayatında önemli değişiklikler olmuş zamanla gazetecilik ortaya çıkmıştır. Gazeteler iletişim araçlarının yaygın olmadığı dönemlerde yegâne iletişim aracı olarak kullanılmıştır.

Kitle iletişim araçlarının gelişmesi ile birlikte haber ve habere ulaşma yolları değişmiştir. Günümüzde insanlar gazete, TV ve İnternet ile iletişim ihtiyaçlarını karşılamaktadırlar. Habere ulaşmanın çok kolay olduğu günümüzde habere hızlı ve güvenilir kaynaklardan ulaşabilmek daha da önemli hâle gelmiştir. Habere sahip olan birey ve toplumlar, yaşamın değişen ve gelişen koşullarını hızla yorumlayıp uyum sağlayabilmekte ve böylelikle siyasi, ekonomik, sosyal ve kültürel alanlarda avantajlı konuma gelebilmektedir.

Haber, kaynağını yaşamdan alır ve özellikle çok hızlı değişimlerin olduğu günümüz dünyasında habersiz kalmak, adeta yaşamın dışında kalmak anlamına gelmektedir. Günümüzde sayıları her geçen gün artan yazılı, görsel ve işitsel yayın organları, topluma haber iletmekte ve insanları yaşananlardan haberdar etmektedir.

Her olay ve olgu haber değeri taşımaz. Haberi verilecek olayda ya da olguda ilgi çekicilik ve toplumun genelini ilgilendirme nitelikleri aranır. Bu niteliklere sahip olay ve olgular haber değeri taşır. Haberciler bunu “Köpeğin insanı ısırması haber değildir, insanın köpeği ısırması haberdir.” sözüyle basitçe ilkeleştirmişlerdir. Haberci yani muhabir, toplumun ilgisini çekecek bu olayları araştırıp haber hâline getiren kişidir. Bir muhabir için herhangi birinin yolda yürürken düşmesi haber değeri taşımazken bir ülkenin devlet başkanının düşmesi haber değeri taşır. Bunu belirleyen ölçüt, toplumun genelini ilgilendiriyor olmasıdır.

Nitelik, bir haberin olmazsa olmazıdır; haberi haber yapan temel taştır. Bir haberin değerini anlamak için öncelikle haber kavramı üzerinde durmak gerekir. Toplumda veya doğada meydana gelen çeşitli olay, durum ve görünümle ilgili bilgi ve duyurulara haber denir. Bu haberlerin halka duyurulması amacıyla belirli kurallar gözetilerek hazırlananlarına da haber yazıları denir.

Bir haberde bulunması gereken temel nitelikler şunlardır:

Doğruluk: Habercinin temel amacı, haberde doğru bilgileri vermektir. Haberci, gerçeği araştırırken ortaya çıkardığı bilginin doğru olup olmadığını teyit etmelidir. Gerçekleşmemiş, dedikodu niteliğindeki bilgilere haberde yer verilmemelidir. Toplumun doğru bilgilendirilme hakkı gözetilmelidir.

Gerçeklik: Olayın varlığının gerçekte yaşanmış olması anlamına gelir. Haberi aktaranın amacı gerçeği ortaya çıkarmak olmalıdır.

Nesnellik: Haberci, haberinde duygularını, kişisel düşüncelerini öne çıkarmamalıdır. İzleyiciyi veya okuyucuyu ilgilendiren, habercinin kişisel görüşü değil olayın ya da durumun kendisidir. Haberde nesnelliğin sağlanması için olay ya da durumla ilgili tarafların görüşlerine yer verilmelidir. Nesnellik; habercinin haber kaynağına, olaya ya da duruma mesafeli yaklaşmasıyla sağlanır. Olayla ilgili fotoğraf tarafsız bir şekilde çekilmeli ve kullanılmalı, fotoğrafa müdahale edilmemelidir.

Anlamlılık: Haberin sadece doğru olması ve yazılması yetmez. Okuyan herkes haberden aynı anlamı çıkarmalıdır. Haber ayrıntıyla boğulmamalıdır, açık ve net olmalıdır. Cümlelerde gösterişten uzak durulmalıdır, halkın okuyacağı ve anlayacağı göz önünde tutularak sözcükler seçilmelidir.

Tutarlılık: Metinde işlenen haber örgüsü birbiriyle tutarlı olmalıdır. Metindeki cümleler birbiriyle çelişmemelidir.

Tamlık: Haber okuru, merak ettiği tüm soruların cevabını alabilmelidir. Haberin temelini oluşturan 5N+1K (Ne? Nerde? Ne zaman? Niçin? Nasıl? Kim?) kuralındaki soruların cevapları verilmelidir.

İnanılırlık: Bir haberi inanılır kılan iki özellik vardır: Birincisi, haber kaynağının geçmiş yaşantısına bakarak güvenilir olması, ikincisi kaynağın o habere konu olan bilgilerin uzmanı olmasıdır.

Haber, temelinde bireyi yaşamsal olarak ilgilendiren gelişmeler ve bu gelişmelere ilişkin bilgilerdir. Kitle iletişim araçlarında yer alan haberler; bireyleri kişisel, yerel, yöresel, ulusal ve uluslararası düzeyde toplumsal, siyasal, ekonomik ve kültürel yaşamdaki gelişmelerden bilgi sahibi eder.

HABERİN DEĞERİ

Çeşitli olay ve olguların haber hâline getirilmesinde bazı temel değerlerin yer alması gerekmektedir. Bunlara genelde haber değerleri adı verilmektedir

Habere değer katan ölçütler şunlardır:

Zamanlılık: Günümüzde haber, çok çabuk verilmekte ve önemini çok çabuk yitirmektedir. Ne zaman sorusu haberin üç öğesini gösterir: yenilik, anilik ve geçerlilik. Haber yeni mi? Ani gelişen bir olay mı? Geçerliliği var mı?

Yakınlık: İnsanlar, doğaları gereği yakınlarında olan olaylara daha çok ilgi duyar. Komşu apartmanda meydana gelen bir yangın, başka şehirdeki onlarca olaydan daha fazla merak uyandırır.

Önemlilik: Bir haber toplumun çoğunluğuna ne kadar çok hitap ederse o kadar önemlidir. Toplumun ilgisini çeken önemli kişiler, sayılar, garip olaylar, zıtlıklar haberi önemli yapan etkenlerden bazılarıdır.

Etkili İlgililik İnsanın İlgisini Çekme: Her haber olayı herkesin ilgi alanına girmez. Bir haber ne kadar fazla kişiyi ilgilendirip etki altına alırsa o kadar haber değeri taşır.

İlginçlik: Haberde yer alan olay ilginç olmalıdır. Sıradan bir insanın düşmesi ilginç değilken bir sanatçının sahnede düşmesi ilginç karşılanır.

Nadirlik: Bu kavram, özel ve tek olma özelliği taşıyan haberle ilişkilidir. Basında yer alan haberler ne kadar az bulunan bir olayı ortaya koyuyorsa o kadar değerlidir.

HABER TÜRLERİ

Haber, çeşitli şekillerde türlere ayrılmakla beraber kabul görmüş sınıflandırma şu şekildedir: Genel haberler, basit haberler, karmaşık haberler, özel konulu haberler diye sınıflandırılır.

1. Niteliklerine Göre Haberler

Genel Haberler: Konuları itibarıyla her zaman ortaya çıkabilecek haberlere genel haber denir. Günlük yaşamda sıkça karşı karşıya gelinen rutin olayları içerir. Kısa olan kişi haberleri, konuşmalar, görüşmeler (mülâkat) yayınlar, toplantılar (her türlü bilimsel, kültürel ve sanatsal), törenler, gösteriler, yarışmalar, şenlikler genel haberlere örnektir. Bu tür haberlerde uzmanlaşmaya gerek duyulmadığı için bu haberler bütün muhabirlerin yazabilecekleri haberlerdir.

Basit Haberler: Konulu haberlerdir. Düzenlemeleri fazla uğraş istemez, kolaylıkla kaleme alınabilir. Ölüm, hastalık, cenaze haberleri, yangın, sel, deprem gibi doğal afetler, kazalar ve hava durumuyla ilgili haberler basit haberlere örnektir.

Basit haber olan cenaze, ölüm ve hava durumu dışındaki haberlerde uzmanlaşma gereklidir.

Sıradan bir kaza olayını farklı bir açıdan ele alan haber örneği:

Babanın Acı Kaderi

Oğlunun boğulduğu gölde 2 yıl sonra can verdi.

Nevşehir’de Ahmet Yolcu (36), oğlu Ali Yolcu’nun (12) yüzmek için girdiği ve hayatını kaybettiği gölde aynı şekilde boğularak can verdi. Tarlada çalışırken aşırı sıcaktan bunalan Yolcu, 26 Temmuz Çarşamba günü eşini iş başında bırakıp, hemen geri döneceğini söyleyip uzaklaştı. İhtiyacını gidereceğini düşündüğü için endişelenmeyen eşi Esma Yolcu işe daldı. Uzun zaman sonra geri dönmediğini fark edince gittiği yöne doğru seslendiğini fakat cevap alamadığını söyledi. Her yere bakmasına rağmen haber alamayınca akrabalarına haber saldığını belirtti. Tüm aramalara rağmen bulunamayınca jandarma gölde arama başlattı.

Bir gün sonra cesedine ulaşılan Ahmet Yolcu, 2 yıl önce aynı gölde boğulan oğlu ile aynı kaderi paylaştı.

Karmaşık Haberler: Muhabirlerin konu hakkında temel bilgi toplamasını gerektiren haberlerdir. Karmaşık haberleri yazmak uzmanlık işidir. Muhabirler bu türdeki haberlerde uzmanlaşmışlardır. Kendi aralarında görev bölümü de buna göre yapılmaktadır. Karmaşık haberler aynı zamanda objektiflik kriteri göz önünde tutularak ayrıntı, uğraş ve araştırma gerektirmektedir.

Karmaşık haberler beşe ayrılır:

1. Mahkeme haberleri (duruşmalar, kararlar, mahkeme koridorları vb.)
2. Hükümet, siyasi parti, politika haberleri
3. İş, endüstri, tarım, çalışma hayatı haberleri (grevler, toplu sözleşmeler, işten çıkarmalar, tarım çalışanları, mevsimlik işçiler gibi)
4. Eğitim, araştırma, bilim haberleri
5. Özel Konulu Haberler: Gazetelerin en çok okunan ve ilgi gören haber çeşididir. Bu haberler; sosyete, kadın, dedikodu, spor, edebiyat, sanat, kültürel ve eleştiri içerikli haberler, imzalı yazılardır. (Başmakale, köşe yazıları, makaleler vb. yazılar haber olgusu bulunduğu takdirde, haber sınıflandırmaları içinde yer alır.)

2. İçeriklerine Göre Haberler

İçerik bakımından sert haber ve yumuşak haber olmak üzere ikiye ayrılır:

Sert Haber: Genellikle araştırma ağırlıklı, uzun süreçli belgesel ya da yazı dizisi özelliğinde yayımlanan ve kişileri ve olayları ciddiyete, insanları düşünmeye sevk eden haberlere sert haber denir.

Yumuşak Haber: Halkı gündemden uzaklaştıran astroloji, yemek, moda, magazin, sağlık gibi kategorilerde yer alan haberlere yumuşak haber denir. Bu haberler insanları bilgilendirirken eğlendirir ve gündemden uzaklaştırırken oyalama görevi de görür.

3. Yapılarına Göre Haberler

Haber Röportaj: Haber ve röportaj karışımıdır. Belirli bir konu hakkında ön hazırlık yapılarak yetkili ya da ilgililerle görüşme yapılır. Röportajda elde edilen bilgiler, soru cevap şeklinde yer alırken, haber röportajda düz haber şeklinde ve normal haberden daha uzun tutularak yazılır.

İlan Haber: Evlenme, doğum ve ölüm ilanları ilan haberlere örnek olarak verilebilir. Böylesi duyurma niteliğindeki ilanlar, hedef kitlelerince haber olarak algılanmaktadır.

Reklam Haber: Haber konusu olan olay ya da bilginin reklam formatında hazırlanmasına reklam haber denir. Hedef kitleler doğrudan reklam yerine haberleri daha inandırıcı bulmaktadır. Bu nedenle reklamlar haber formatına oturtularak sunulmaktadır. Reklam haber yazı türünü kullanarak kişi, kurum ya da malla ilgili olumlu imaj oluşturulmaktadır. Basında reklam haber yaygın biçimde kullanılmaya başlanmıştır. Bu tür haberlerde mutlaka reklam olduğu belirtilmelidir.

4. Değişik Konulu Haberler

Özel Haber: Muhabirlerin kişisel çabaları ile bazen çok kısa süre içerisinde bazen de çok uzun bir süreç sonunda ortaya koyduğu bu haber türü, araştırmacı gazeteciliğin bir ürünüdür.

Özel haberin niteliği, rakiplerde olmayan “tek” unvanını taşımasıdır. Bir gazeteci ya da haber ajansı gizli kalmış bilgileri ya da kamuoyu tarafından bilinmeyen olayları meydana çıkarır. Bazen de halk gözünde güvenilir bulunan bazı gazetecilere yapılan ihbarlarla da özel haber yapmaya elverişli kaynaklara ulaşılabilir. Özel haber, birçok kaynağı da devre dışı bırakarak elde edildiğinden, gazetecilikte önemli bir yer tutmaktadır. Özel haberleri daha fazla olan gazete ve muhabir, okuyucu gözünde güven ve önem kazanır.

Örnek

TÜM MAAŞINI ÖĞRENCİLERE BURS OLARAK VERİYOR

İzmir Karşıyaka Alaybey Mahallesi Muhtarı Selma Özyılmaz, maaşını kız öğrencilere burs olarak veriyor. Öğretmenlikten emekli olduktan sonra muhtarlığa başlayan Özyılmaz, aynı zamanda ihtiyaç sahibi öğrenciler için kitap konusunda da çalışma yapıyor. Özyılmaz, hayırseverlerin desteği ile geçen yıl 20 olan burslu öğrenci sayısını bu yıl 40’a çıkarınca mahallelinin de sevgisini kazandı.

Karşıyaka ilçesindeki Alaybey Mahallesi’nin Muhtarı Selma Özyılmaz (55), eğitime yönelik gayretleri ile dikkat çekiyor. Yaklaşık 30 yıl ilkokul öğretmenliği ve müdürlük yapan Özyılmaz, emekli olduktan bir süre sonra muhtarlığa aday oldu ve muhtarlığı kazandı. İki buçuk yıldır muhtarlık yapan Özyılmaz, mahallede ihtiyaç sahibi öğrencilere yönelik eğitim desteği ile beğeni topluyor.

“Üniversitelerde okuyan kız öğrencilere kitap desteğini arttıracağız”

Maaşını vermekle yetinmeyen Muhtar Selma Özyılmaz, özellikle üniversitede okuyan öğrencilerin çok fazla kitap masrafları olduğunu, hayırseverlerin de yardımıyla bu masrafların hepsini gidermeye çalıştıklarını söyledi. Geçen yıl kendi maaşından verdiği burslar hariç 20 olan öğrenci sayısını bu yıl 40’a çıkardığını dile getiren Özyılmaz: “Ben 30 yıl boyunca öğrencilerimle çok içli dışlı olan biriydim. Onların sevgisi ve kimseyle paylaşamadıkları sorunları beni bu yardımları başlatmaya sevk etti. Muhtar seçilince mahallemdeki kız öğrencilerin durumunu tespit etmek kolay oldu. Özellikle kitap desteğine ne denli fazla ihtiyaç olduğunu gördük.” dedi.

Atlatma Haber: Başka habercilerin gözden kaçırdığı ve haber değeri taşıyan bir konunun haber hâline getirilmesi ve yayımlanmasına atlatma haber denir. Başka gazetelerde olmayan her haber, atlatma haber değildir. “Atlatma” olarak nitelenebilmesi için en önemli kriterler, haberin güncel ve önemli bir konuyla ilgili olması ve sadece bir gazetede yayımlanmış olmasıdır. Gazetecilikte haber atlatma başarı, haber atlama ise başarısızlık olarak değerlendirilmektedir. Haber atlama, bazen bir gazetecinin işinden olmasına bile neden olabilmektedir.

Rutin Haber: Özel olmayan haberdir. Sadece bir basın organında değil tüm basın organlarında yer alan, pek çok gazetecinin aynı anda takip ettiği haberlere rutin haber denir. Örneğin; önceden davetiyesi gelmiş, nerede ve ne zaman kimlerin konuşacağı belli, herkesin katılımına açık, diğer gazetecilerin de bulunduğu bir toplantının “yapıldı, bitti, şunlar oldu, bunlar konuşuldu vs.” içerikli bir haber “rutin” yani “özel olmayan, sıradan” bir haberdir.

Haberin yazımı açısından günümüzde kullanılan en geçerli yöntem, 5N-1K kuralıdır.

5N-1K kuralı:
1. NE?
2. NASIL? 
3. NEDEN (NİÇİN)?
4. NEREDE?
5. NE ZAMAN?
6. KİM?

sorularına göre haberin oluşturulması anlamına gelir. Bu nedenle gazeteci haberini yazarken bu 6 sorunun cevabına haber metninde yer vermeye çalışmalıdır.

En çok da “Kim?” ve “Ne?” soruları önemlidir. Okuyucular, “Kim ne yaptı?”, “Kimin başına ne geldi?” ve “Ne oldu?” sorularının cevabını haberde görmek istemektedir. Bu nedenle öncelikle bu iki soru cevaplandırılmalı, ilk paragraftan itibaren okuyucuların merak duygusu giderilmelidir.

“Ne zaman?” , “Nerede?” ve “Nasıl?” soruları da okuyucular açısından önemlidir. Bu sorular da haber metninin devamında cevaplandırılmalı, muhabir haber yazımında öncelikle bu unsurlara yer vermelidir. Aksi hâlde okuyucu, haberi okumayı yarıda bırakmakta, habere olan ilgisini kaybetmektedir.

Yangın Nedeniyle Binada Mahsur Kaldı

Şişli’de, 7 katlı boş bir binanın en son katında henüz belirlenemeyen bir nedenle yangın çıktı. Hurda toplayan bir kişi 6. katta mahsur kalınca, itfaiye ekipleri tarafından merdiven yardımıyla kurtarıldı.

Yangın, saat 17.30 sıralarında Halaskargazi Caddesi 196 numaradaki binada meydana geldi. Bir süre önce boşaltıldığı öğrenilen binanın son katında henüz belirlenemeyen bir nedenle yangın çıktı. O sırada hurda topladığı iddia edilen bir kişi duman yüzünden binada mahsur kaldı. Binadaki dumanı gören çevredeki vatandaşlar durumu itfaiye ekiplerine bildirdi. Olay yerine gelen itfaiye ekipleri bir yandan yangına müdahale ederken, bir yandan da merdiven yardımıyla 6. katta mahsur kalan kişiyi kurtardı. Hayati tehlikesi bulunmadığı belirtilen bu kişi Şişli Hamidiye Etfal Eğitim ve Araştırma Hastanesi’ne kaldırıldı.

İtfaiye ekipleri yangını kısa süre içinde söndürürken, olayla ilgili soruşturma başlatıldı.

Basından, 02.06.2016

NE : Yangında mahsur kalan bir kişinin kurtarılması
KİM : Hurda topladığı iddia edilen bir kişi
NEREDE : Halaskargazi Caddesi 196 numaradaki binanın 6. katında
NE ZAMAN : Saat 17.30 sıralarında
NASIL : İtfaiye ekiplerince merdiven yardımıyla
NEDEN : Duman yüzünden binada mahsur kaldığı için

Arızalı kamyonet kaynak yapılırken alev alev yandı

Başkentte mobilya yüklü bir kamyonet armasından dolayı kaynak yapıldığı sırada alev alarak yandı.

Altındağ’daki Ulubey Mahallesi’nde bulunan Hüseyin Kılıçaslan’a ait mobilya yüklü kamyonet, kaynak yapıldığı sırada alev aldı. Kısa sürede büyüyen alevler tüm kamyoneti sardı. Yangını gören çevredeki vatandaşlar, itfaiye ekiplerine haber verdi. Olay yerine gelen ekipler, anında müdahalede bulunarak yangını söndürdü. İtfaiye erleri, yangın dolayısıyla kopan elektrik tellerinden uzak durmaları konusunda vatandaşlara uyarılarda bulundu. Ekipler, yangının söndürülmesinin ardından bir süre daha soğutma çalışmalarına devam etti. Çevredeki vatandaşlar da yanan kamyoneti meraklı gözlerle izledi.

Basından, 30.05.2016

NE : Mobilya yüklü kamyonetin yanması
KİM : Hüseyin Kılıçaslan’a ait kamyonet
NEREDE : Altindağ’daki Ulubey Mahallesi’nde
NE ZAMAN : Kaynak yapıldığı sırada
NASIL : Alev alarak
NEDEN : Kamyonetin arızasından dolayı

Habere kaynaklık eden olaylar, tıpkı yaşam gibi çok boyutlu değerlendirmeye açıktır. Muhabir ileteceği haberi hazırlarken hedef kitlenin ilgisini en çok çekecek noktaları ön plana çıkarır. Böylelikle haberin geniş kitlelere ulaşmasını, ilgi çekiciliğini ve okunurluğunu artırmayı hedefler. Haberlerin odak noktaları, hitap ettiği toplumun o dönemki duruşu ve bakış açısına göre farklılık gösterebilir. Örneğin dünyaca ünlü otomobil markasının bir ülkeye yatırım kararı alması ve devlet tarafından kendilerine tahsis edilen orman arazisi üzerine fabrika kuracak olması haberi çevre duyarlılığı gelişmiş ve bu konuda hassas olan bir topluma “Ormanlarımız Katledilecek” başlığı ile sunulabilecekken gelişmekte olan bir ülkede “İşsizliği Bitirecek Dev Yatırım” başlığıyla sunulabilir. Haberin devamındaki temel bilgiler (nerede, ne zaman, nasıl, niçin) nesnel ve sabit olmakla birlikte olayın ne olduğu ve kimleri etkileyeceği, muhabirin belirlediği odak noktasına göre değişkenlik gösterebilir.

Haber metinlerinde bilgi verildikten sonra haber yazarının veya haber şirketinin yorumlarına göre haber şekillenir. Bu sebeple gazetelerin, televizyon kanallarının haberlere bakış açıları farklı olabilir.

Gazete okurlarının bir gün içerisinde gazete okumaya ayırdıkları sürenin yaklaşık 15 ile 25 dakika arasında değiştiği hesaplanmaktadır. İnternet kullanıcılarının haber okumak için ayırdıkları süre ise daha azdır. Bu nedenle, eğer bir muhabirin iki otomobilin çarpışması haberini, öyküleyici tarzda, otomobil sürücüsünün sabah evinden ayrılmasıyla başlattığı düşünülürse, hikâye uzar ve pek çok okuyucu gazete okumaya ayırdığı süre içerisinde kazanın sonunda belki de otomobil sürücüsünün ölmediğini öğrenemez. Bunun yerine böyle bir haber genellikle olayın sonucu ile başlar.

Haber yazma kuralları içinde en eskisi ve en çok kullanılanı ters piramittir. Tekniğin bu uzun ömrünün ardında sihirli bir formül yatar. Çünkü bu teknikte habere yönelik bilgilerin, hedef kitlenin ilgisine göre, en önemliden daha az önemliye doğru sıralanması öngörülür. En can alıcı, en önemli bilgi en başta verilir ve ardından konunun ayrıntılarına değinilir. Söz konusu “önemlilik sıralaması” nedeniyle bu tekniğe, ters dönmüş bir piramit şeklini andırdığından “ters piramit’ adı verilmiştir.

Ters piramit tekniği muhabirlerin Amerika Birleşik Devletleri’nde iç savaş döneminde; yani 1850’lerde, telgrafla haber geçmek için geliştirdikleri bir tekniktir. O yıllarda telgraf hatlarındaki kesilmeler ve sorunlar nedeniyle muhabirler haberin en önemli unsurları bağlantının yakalandığı ilk dakikalarda geçmek istemişler, ardından da bağlantı el verdiğince ayrıntılara değinmişlerdir. Daha sonra bu yöntem, bir haber yazma tekniği olarak özelliğini korumuş ve haber yazma teknikleri arasında en çok kullanılanı olarak giderek daha yaygın hâle gelmiştir.

Kaynağı ya da tarihi her ne şekilde olursa olsun, ters piramit tekniğinde asıl olan en yalın ve en basit şekilde haberin ne olduğu bilgisinin haberin girişinde verilmesidir. Böylece haberin girişi “gel beni oku” demekte ve bir anlamda “haberin reklamını” yapmaktadır.

Ters piramit tekniğine göre okurun ilgisi de göz önünde bulundurularak, muhabir ya da editörün vereceği karar çerçevesinde habere ilişkin en önemli ve en can alıcı unsurlar en başta, haberin girişinde sunulur, ikinci, üçüncü ve daha sonraki derecedeki daha az önemli unsurlar ise birbirini izleyen bir önemlilik sırası içerisinde haber metni içinde yer alır. Böylece haberin özeti, haberin girişinde verilir ve daha sonra da ayrıntılara değinilir.

Okuyucu açısından değerlendirildiğinde en önemli bilgilerin en başta verilmesi, haberin tamamını okumaya gerek kalmadan ne olduğunun anlaşılması anlamında değer taşır. Giriş bölümünü okuyan okur, haberin devamını okuyup okumama kararını verebilir. Bilgileri en önemliden daha az önemliye doğru sıralamış olan muhabir, okuyucunun gerekli gördüğü yerde haberden ayrılmasına da olanak tanımış olur.

Bir başka açıdan ise bu durum, gazete sayfalarını hazırlayan editörlerin de işini kolaylaştırır. Çünkü sayfaya sığmayan uzun haberlerin kesilmesi gerektiğinde önemsiz ya da ayrıntı bilgilere yer verilen en alttaki paragrafları atarak ya da keserek haberi kısaltabilmek mümkündür. Bu da haber metinlerinin hızlı bir şekilde işlenebilmesi anlamına gelir.

Günümüzde yaklaşık olarak gazete haberlerinin % 80’inin, haber ajanslarından gelen haberlerin de neredeyse tamamının ters piramit tekniği ile yazıldığı söylenebilir. İnternette yayınlanan haberlerin büyük bölümü için de bu tekniğin kullanıldığı görülmektedir. Okumayı kolaylaştırıp tekrarı önleyen, merakı tatmin eden, sayfa düzenini, haberi kesme ve genişletmeyi kolaylaştıran ve haber yazımını hızlandıran ters piramit tekniği bütün haber türleri ve iletişim araçları için uygulama olanağına sahiptir.

Ters piramit tekniğinde haberin bütün ağırlığı ya da haber değeri taşıyan en önemli bilgi; özet bir şekilde en başta, giriş bölümünde verilir. Bu nedenle ters piramit tekniği ile yazılmış haberlerin büyük çoğunluğunda özetleyici giriş tekniği kullanılır. Ardından da olayın ayrıntılarına değinilir. Konuyla ilgili yapılan açıklamalar, ileri sürülen deliller, ortaya çıkan durumlar, olayın geçmişine ilişkin bilgiler sıralanır. Bunlar da yine muhabirin karar vereceği önemlilik sıralaması içerisinde sunulur. Sonuçta ise bir haber sonlandırma ifadesi yer alır. Önemlilik sıralaması anlamında değerlendirildiğinde ters dönmüş bir piramidi andıran bu anatomi, yandaki şekilde görselleştirilmiştir.

Genel olarak ters piramit tekniği ile yazılmış haberler, iki ayrı bölümden oluşur:

1. Giriş paragrafı: Girişte olayın ne olduğu ve sonucu özet olarak verilir. Genellikle haber değeri açısından yapılacak önemlilik sırasına göre; “ne”, “nerede”, “ne zaman” ve “kim” sorularının yanıtları giriş bölümünde yer alır.

2. Haberin gövdesi: Ayrıntılara yer verilen gövde bölümünde ise genellikle olayın “neden” ve “nasıl” olduğu kronolojik bir sıra içerisinde açıklanır.

Haberi destekleyen nitelikteki fotoğraf, illüstrasyon, karikatür, tablo ya da grafik gibi görsel malzemeler, haberi tanımlayan ya da açıklayan görsel unsurlardır. Görsel unsurlarla birlikte karikatür ya da resimlemelerde bir yazıya gerek duyulmaz. Ancak “fotoğraf altı” yazılarda fotoğrafa ilişkin ya da haber konusuna ilişkin ifadeler bulunur. Sayfa tasarımının stiline göre kimi zaman fotoğraf altı yazılara başlık konulduğu da görülür. Fotoğraf altı yazılar genellikle haber metni yazı karakterinden farklı punto ve stilde yazılır.

Fotoğraftaki kişinin ifadesine bakarak “mutlu” ya da “üzüntülü” oldukları belirtiliyor ise bunun anlık bir yüz ifadesi olup olmadığının bilinmesi gerekir. Anlık olan fotoğrafı anlatan dilin de o ana ilişkin vurguları içermesi beklenir.

Fotoğrafta görülen kişilerin kimlikleri okur açısından bilgilendirici ve önemlidir. Fotoğraf altı yazısı, başlığa benzememeli ya da haberin özeti niteliği taşımamalıdır. Bu açıdan farklı mesajlar içermesi tercih edilir. Alıntı kullanılması, metnin uzun tutulmaması ve basmakalıp sözlerden kaçınılması diğer öneriler olarak sıralanabilir.

Fotoğraf altında kullanılacak metnin uzunluğu ya da sayfa tasarımcısının arzusu doğrultusunda kimi fotoğraf altı yazılara başlık kullanılır. Bu başlık genellikle fotoğraf altı yazısının ilk satırında yer alır. Sayfa tasarrufu açısından fotoğraf altı yazısının fotoğrafın altında yazı için ayrılan alanı tamamen doldurmasına dikkat edilir.

Portre fotoğraflara genellikle fotoğrafta görünen kişinin adı yazılırken, kimi zaman da kısa bir açıklama notu düşülür. Bir olaya ilişkin fotoğraflarda ise konuyla ilgili kısa bilgilere yer verilir. Bazı fotoğraf altı yazılar ve örnek görsel örnekleri aşağıda gösterilmiştir.

GAZETE, TELEVİZYON VE İNTERNET HABERCİLİĞİ

Her ne kadar “medya” şemsiyesi altında “kitlesel iletişime olanak sağlayan araçlar” adıyla bir araya gelmiş olsa da, gazete, İnternet ve televizyonlar birçok açıdan birbirinden farklı niteliklere sahiptir. Öncelikle teknolojik olarak gazete baskı teknolojisinin ürünü iken, İnternet ve televizyon elektronik teknolojinin ürünleridir.

İnsanın duyu organları anlamında bakıldığında; gazete göze, İnternet ve televizyonda göze ve kulağa birlikte seslenir. Gazete içeriğine erişmek için her seferinde bir satıcı ya da dağıtıcıdan, genellikle belirli bir ücret karşılığında bunları temin etmek gereklidir. Oysa İnternet ve televizyon için bir kez cihaz parası ödemek yeterlidir.

Gazete ya da dergi içeriğini anlamak için okuma-yazma bilmek bir zorunluluktur. Oysa televizyon içeriğini anlamak için özel bir beceri ya da eğitime gerek yoktur. İnternet için temel bilgi iletişim teknolojilerini kullanma becerisine sahip olmak gerekir. Gazetenin hedef kitlesi gazeteyi satın alanlardır. TV ve İnternet’in hedef kitlesi daha geniştir. Televizyonu izleyenler tam olarak bilinmezken, İnternet sitelerini ziyaret edenler anlık olarak tespit edilebilir.

Gazete bir gün öncesinin haberlerini sunarken İnternet ve televizyon anlık haber sunar. Olayları sıcağı sıcağına İnternet ve televizyondan izlemek mümkünken, gazetelerde çoğunlukla daha ayrıntılı içerik ve köşe yazıları bulunmaktadır. Meydana gelen bir olayı, yaşandığı anda ve yaşandığı yerden aktarabilme özelliğine sahip televizyona karşın, gazetede aynı haber, farklı yorum ve fotoğraflarla okunabilir.

İnternet ve televizyon haberlerinin konuşma dilinde yazılmasının temel gerekçeleri vardır. Haber bültenlerindeki zaman baskısı nedeniyle kısa zamanda çok fazla bilgiyi izleyiciye aktarmak gerekmektedir. Konuşma diline oranla daha resmî olan yazı dilinde bunu başarmak kolay değildir. Benzer şekilde izleyicinin/dinleyicinin hemen karşısındaymış gibi haberi anlatma üslubu, mesajın ilgi çekici olması, anlaşılması ve etki uyandırması açılarından önemlidir.

Gazetede, İnternet ve televizyona oranla zaman/yer baskısı daha az olduğu için daha resmî bir dil kullanılması söz konusudur. Yazı dili daha uzun anlatımlar ve ifadeler gerektirdiği için konuşma diliyle arasındaki en temel farklılığının bu olduğunu söylemek mümkündür. Ayrıca televizyon ve İnternet haberlerinde, haberin anlatılırmış gibi izleyiciye/dinleyiciye aktarılması, gazetede kullanılan yazı dili ile mümkün olamamaktadır.

Sonuç olarak bütün bu sıralanan unsurlar, haber dilindeki farklılıkların da temelini oluşturur. Gerek iletişim aracının teknik ve yapısal özellikleri, gerekse habere konu olan olayın içeriğine göre haber sunumlarında söylem ve ifade biçimleri farklılık gösterir.

TEMEL HABERCİLİK, GAZETECİLİK TERİMLERİ/KAVRAMLARI

Gazete: Gazetenin sözlük anlamı politika, ekonomi, kültür ve daha başka konularda haber ve bilgi vermek için yorumlu veya yorumsuz; her gün veya belirli zaman aralıklarıyla çıkarılan yayım olarak tarif edilmektedir.

Haber: Toplumda veya doğada meydana gelen çeşitli olay, durum ve görünümle ilgili bilgi ve duyurulara haber denir. Bu haberlerin halka duyurulması amacıyla belirli kurallar gözetilerek hazırlananlarına da haber yazıları denir.

Sütun: Gazete, dergi, kitap vb. yazılı şeylerde, sayfanın yukarıdan aşağıya doğru ayrılmış olduğu dar bölümlerden her biri, kolon.

Punto: Matbaacılıkta, bilgisayarda harflerin büyüklük ve küçüklüklerine göre aldığı ad: 10 punto, 12 punto.

Tekzip: Hak ihlaline sebep olan bir haberi yine medya organları (gazete, dergi, radyo, televizyon, internet) aracılığıyla düzeltme, yalanlama.

Gazeteci – Muhabir: Gazeteci haberi yayımlayan, yazan, taşıyan ve satan kişi iken muhabir basın ve yayın organlarına haber toplayan, bildiren veya yazan kimse olarak adlandırılmaktadır.

Aktüalite: Güncellik, eski bir haberi canlandırmak, günün olayı veya konusudur.

Spot haber: Haber metninden biraz daha büyük harfli puntolarla dizilen, haber içindeki özellikleri vurgulamak ve ana ayrıntıları başlık kompozisyonu içerisinde sergilemek için kullanılan genellikle sıralamada başlıktan sonra yer alan haber ayrıntısıdır.

Bülten: Özel veya resmî kurum, kuruluş veya yetkili kişilerce herhangi bir durumla ilgili süreli veya süresiz yayımlanan duyurudur.

Manşet: Gazetelerin ilk sayfasına iri puntolarla konulan başlıktır.

Sürmanşet: Gazetelerin birinci sayfasındaki logonun üzerinde kullanılan başlıktır.

Sansasyonel haber: Tirajı artırmak için süreli olarak heyecanlı ve çarpıcı haber vermektir. Asparagas haber Şişirme haberdir.

Amors: İç sayfaya dönen yazının, gazetenin birinci sayfasındaki bölümüdür.

Dekroşe: Yan sütunlara taşan başlık ya da resimdir.

Demarkaj: Bir haberi ve yazıyı yeniden yazmaktır.

Diktraksiyon: Oyalayıcı, eğlendirici, dinlendirici yazılardır.

Desinatör: Gazete ve dergiler için bir kazanın, bir olayın oluş biçimini temsilî olarak vermek gerektiğinde, sonuca bakarak ya da görgü tanıklarının anlatımlarına dayanarak canlandırma yapan sanatçılardır.

Fersude: Baskıda herhangi bir nedenle kirlenen, bozulan ve bu nedenle satışa çıkarılamayan gazetelerdir.

Fıkra: Köşe yazısı. Kısa ve özlü anlatımı olan, nükteli, güldürücü hikâyecik.

Gabarit: Sayfa maketi hazırlamak için basılmış kağıt, mizanpaj kağıdı, plan kağıdıdır.

Devam başlığı: Devam sayfalarında kullanılan başlıklardır. Önce verilen başlıkların daha küçük puntoları ile dizilmesidir.

Genel yayın yönetmeni: Basın ve yayın kuruluşunda, yayın departmanını yöneten, yayın akışından, yayın ekibini kontrol etmeye kadar pek çok sorumluluğu olan kişidir.

Müvezzi: Gazete satıcısı ve dağıtıcısıdır.

Makale: Bilim ve fen konularıyla siyasal, ekonomik ve toplumsal konuları açıklayıcı veya yorumlayıcı niteliği olan gazete veya dergi yazısıdır.

İkinci baskı: Yeni bir olayı vermek için gazetenin aynı gün içinde ikinci kez basılmasıdır.

İktibas: Tıpkıbasım, başka bir kaynaktan elde edilen yazının gazetede aynen yayımlanmasıdır.

Kalibraj: Dizilmemiş bir yazının sayfa sütunundaki boyunun hesaplanması, ayarlanmasıdır.

Kolonaj: Dizgiye gönderilecek yazının kaç sütun üzerinden gireceğini göstermektir.

Künye: Gazete sorumluları ile büro çalışanlarının adlarının yer aldığı bölümdür.

Kupür: Gazeteden kesilen yazı ve kesittir.

Mizanpaj: Sayfalama.

Maketist: Sayfa düzenlemesini ve sayfa planını yapan kimsedir.

Lejant: Bir fotoğrafın, haritanın, desenin veya karikatürün özünü anlatan yazı ve resim alt yazısıdır.

Madalyon: Çerçeveli küçük yazı, resmin bir köşesine konulan küçük resimdir.

Marj: Sayfanın basılmış bölümünün dışında kalan boşluktur.

Redaksiyon: Yazılmış bir metin üzerinde gereken düzeltmeleri yaparak yazıyı yayıma hazır duruma getirme.

Spot haber: Haber metninden biraz daha büyük harfli puntolarla dizilen, haber içindeki özellikleri vurgulamak ve ana ayrıntıları başlık kompozisyonu içerisinde sergilemek için kullanılan genellikle sıralamada başlıktan sonra yer alan haber ayrıntısıdır.

Tefrika: Gazete veya dergilerde çıkan, birbirini tamamlayan yazılardan oluşan yazı dizisidir.

Sayfa Sekreteri: İyi bir genel kültürü olan, basın hukukunu, grafik tekniklerini, bilgisayar kullanmayı ve arşivlemeyi iyi bilen ve sayfa düzenlemesinden (mizanpaj) sorumlu olan kişidir.

Tribün (Hangar): Gazeteciler arasında genellikle, başlığın altında yer alan bölgeye manşet adı verilmekteyse de buranın gerçek adı ‘tribün’dür.

Üvertür: Tribünde yer alan haberin başlığına ‘üvertür’ denir.

Yazı işleri: Bir gazete veya dergide yayımlanacak yazıları yazma ve düzenleme işi.

BASIN MESLEK İLKELERİ

Evrensel basın meslek ilkeleri şöyle sıralanmıştır:

1. Yayınlarda hiç kimse; ırkı, cinsiyeti, yaşı, sağlığı, bedensel özrü, sosyal düzeyi ve dinî inançları nedeniyle kınanamaz, aşağılanamaz.
2. Kişilerin düşünce, vicdan ve ifade özgürlüğünü sınırlayıcı; genel ahlak anlayışını, din duygularını, aile kurumunun temel dayanaklarını sarsıcı ya da incitici yayın yapılamaz.
3. Kamusal bir görev olan gazetecilik, ahlaka aykırı özel amaç ve çıkarlara alet edilemez.
4. Kişileri ve kuruluşları, eleştiri sınırlarının ötesinde küçük düşüren, aşağılayan veya iftira niteliği taşıyan ifadelere yer verilemez.
5. Kişilerin özel yaşamı, kamu çıkarlarının gerektirdiği durumlar dışında yayın konusu olamaz.
6. Soruşturulması gazetecilik olanakları içinde bulunan haberler, soruşturulmaksızın veya doğruluğuna emin olmaksızın yayınlanamaz.
7. Saklı kalması kaydıyla verilen bilgiler, kamu yararı ciddi bir biçimde gerektirmedikçe yayınlanamaz.
8. Bir basın organının dağıtım süreci tamamlanmadan o basın organının özel çabalarla gerçekleştirdiği ürün, bir başka basın organı tarafından kendi ürünüymüş gibi kamuoyuna sunulamaz. Ajanslardan alınan özel ürünlerin kaynağının belirtilmesine özen gösterilir.
9. Suçlu olduğu yargı kararıyla belirlenmedikçe hiç kimse “suçlu” ilan edilemez.
10. Yasaların suç saydığı eylemler, gerçek olduğuna inandırıcı makul nedenler bulunmadıkça kimseye atfedilemez.
11. Gazeteci, kaynaklarının gizliliğini korur. Kaynağın kamuoyunu kişisel, siyasal, ekonomik vb. nedenlerle yanıltmayı amaçladığı haller bunun dışındadır.
12. Gazeteci görevini, taşıdığı sıfatın saygınlığına gölge düşürebilecek yöntem ve tutumlarla yapmaktan sakınır.
13. Şiddet ve zorbalığı özendirici, insani değerleri incitici yayın yapmaktan kaçınılır.
14. İlan ve reklam niteliğindeki yayınların bu nitelikleri, tereddüde yer bırakmayacak şekilde belirtilir.
15. Yayın tarihi için konan zaman kaydına saygı gösterilir.
16. Basın organları, yanlış yayınlardan kaynaklanan cevap ve tekzip hakkına saygı duyarlar.

Kaynak:

• Haber Toplama ve Yazma, MEB Ders Kitabı
• 10. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı MEB Ders Kitabı, Bir yay.