Fiillerde (Eylemlerde) Çatı: Öznelerine ve Nesnelerine Göre Fiil Çatıları

FİİLDE ÇATI

Fiillerin özne ve nesneye bağlı olarak kazandığı anlama ve girdiği biçime çatı denir.

Çatı, sadece fiil cümlelerinde aranan bir özelliktir. İsim cümlelerinde hâliyle olmaz.

Fiiller, özne ve nesne alıp almamalarına; belirtilen işin nasıl yapıldığına; işten nesnenin ve öznenin nasıl etkilendiğine göre çatılar ayrılırlar.

Fiil çatılarının oluşmasında hem fiilin anlamı hem de aldığı yapım eki önemlidir.

Çatılarına göre fiiller şunlardır:

1. ÖZNELERİNE GÖRE FİİL (EYLEM) ÇATILARI

Öznesine göre fiil çatıları şunlardır:

a) Etken Fiil
b) Edilgen Fiil
c) Dönüşlü Fiil
d) İşteş Fiil

Bu başlık altındaki fiillerde özne ve fiil arasındaki ilişki göz önüne alınır.

Öznenin fiille şu ilişkileri olabilir:

• Özne fiilde anlatılan işi kendisi yapabilir.
• Başkasının yaptığı işten etkilenebilir.
• İşi kendisi yapıp yine ondan kendisi etkilenebilir.
• İşi başkalarıyla birlikte ya da karşılıklı yapabilir.

a) Etken Fiil

-Etken fiilin belirttiği işi, oluşu, hareketi, durumu ve kılışı yapan öznenin kendisidir.
-Özne gerçek öznedir.
-Dilimizde tüm fiiller kök hâlinde iken etkendir.
-Bu fiiller geçişli de olabilir geçişsiz de.

• Yaşlı nine, çocuktan kendisini karşı tarafa geçirmesini istedi.
• Çocuk da öğrenciliğin verdiği bir bilinçle seve seve ona yardım etti.

b) Edilgen Fiil

Gerçek öznesi söylenmeyen (ve bilinmeyen) fiillerdir. *Fiile “-°l, -°n” ekleri getirilerek yapılır.

• Cam kırıldı. (kimin kırdığı belli değil)
• Bir bildiri okundu. (Okuyan belli değil)
• Ev satıldı.
• Kapı açıldı
• Araba yıkandı.

* Bu tür fiillerin öznesi sözde öznedir. Yüklemde bildirilen işten etkilenen varlık cümlede özne gibi kullanılır, ama asıl özne söylenmemiştir. Kapı ve araba açma ve yıkama fiillerini yapan değil, bu fiillerden etkilenen varlıklardır.

* Bazı cümlelerde işi yapan “tarafından” sözüyle ya da “-cE” ekiyle belirtilebilir.

• Hırsızlar polis tarafından yakalanamadı.
• Bu kararlar milletçe verilmedi.

* Sözde ya da gerçek öznesi olmayan edilgen ve geçişsiz fiiller de vardır:

• Bu sıcakta uyunmaz.
• Bu söze gülünür.
• Yarın pikniğe gidilecek.
• Burada kalınacak.

c) Dönüşlü Fiil

• Öznenin işi yaparken aynı zamanda o işten etkilendiğini gösteren fiillerdir. Yani fiili yapan da ondan etkilenen de öznedir.
• Özne gerçek öznedir.
• Nesne yoktur.
• Fiile “-°l, -°n” ekleri getirilerek yapılır.
• Bu fiiller nesne alamazlar; geçişsizdirler.

Örnekler:

• Kızlar süslendi; delikanlılar güzelce giyindi.
• Adam hep kendisiyle övünüyor.

* Tabiat olayları ile ilgili dönüşlü fiillerde “yapma” anlamı yerine “kendi kendine olma” anlamı vardır.

• Karlar tepelere doğru çekildi.
• Sıcaklardan dolayı gölün suyu çekildi.
• Öğleye doğru hava açıldı.
• Havalar ısınınca buzlar çözüldü.

* Bazı fiillerin edilgen şekilleriyle dönüşlü şekilleri farklı ekle yapılır:

• sevmek ⇒ sevinmek  ⇒ sevilmek
• dövmek  ⇒ dövünmek ⇒ dövülmek
• giymek ⇒ giyinmek  ⇒ giyilmek
• görmek ⇒ görünmek ⇒ görülmek

* İsme getirilen “-lEn” ekiyle fiile getirilen “-İş” ve “-lEş” eki de  dönüşlülük anlamı katabilir:

• O gün pek içlendim.
• Trafik polisini görünce adam tutuştu.
• Birazdan sakinleşir.

Dikkat! Edilgen fiille dönüşlü fiil karıştırılabilir:

• Özgür konferansta oldukça sıkıldı. ⇒  dönüşlü
• Sabaha kadar kurşun sıkıldı. ⇒  edilgen

d) İşteş Fiil

-Fiilde bildirilen işin birden fazla kişi tarafından yapıldığını; işi beraber ya da karşılıklı yaptıklarını bildiren fiillerdir.
“-°ş” ekiyle yapılır.

Dövüşmek, uçuşmak, gülüşmek, görüşmek…

* Ya “birlikte” ya da “karşılıklı” anlamı katar.

• Kuşlar uçuştu birlikte
• Çocuklar gülüştü.   birlikte
• Öğrenciler kaçıştı.   birlikte
• Arada bir yazışırız. karşılıklı
• Onunla Ankara’da tanıştık.   karşılıklı

* Bazı filler “ş” sesini yapılarında barındırır ve işteşlik ifade ederler. Bunlara anlamca işteş fiiller de denebilir.

• Yarışmak, savaşmak, üleşmek, güreşmek, barışmak, konuşmak…

* Bazı işteş fiiller bir durumdan başka bir duruma geçmeyi ifade ederler. Bunlarda işteşlik anlamı zayıftır.

• Buharlaşmak, güzelleşmek, ağırlaşmak, sertleşmek, sakinleşmek…
• Durum, gün geçtikçe kötüleşiyor.
• Hasta, biraz daha iyileşti.
• Güneşte fazla kaldığından iyice esmerleşti.
• Rengi giderek koyulaşıyor.

Dikkat! Yapısında “ş” sesi bulunduran bütün fiiller işteş değildir. Bunlara dönüşlü de denebilir.

• Dostluğumuz günden güne gelişiyordu.
• Sonunda öfkesi yatıştı.
• Daracık bir yere sıkıştı.
• Boyunda büyük işlere girişti.
• Fırtınadan sonra deniz yatıştı.
• Otobüs kalkmak üzereyken yetişti.
• Evinden uzakta kalmaya alıştı.

* Bazı fiiller “-lE-ş” şeklinde iki ek alarak, bazıları da “-lEş” şeklinde tek ekle işteş yapılırlar.

• Kucak-la-ş-, selâm-la-ş-;
• Toka-laş, bayram-laş…

* Çoğu nesne alamaz; ama bazı işteş fiiller nesne alabilirler.

• Kazandıkları parayı paylaştılar.

2. NESNELERİNE GÖRE FİİL (EYLEM) ÇATILARI

Fiillerin nesne alıp almadıkları, alıyorlarsa hangi özellikleri taşıdığı göz önünde tutulur.

a) Geçişli Fiil

Özellikleri:

• Geçişli fiiller, belirtili ya da belirtisiz nesne alabilen fiillerdir.
• Bu fiillere “ne?, neyi?, kimi?” soruları sorulduğunda belirtili ya da belirtisiz nesne bulunur.
• İş, kılış fiilleri geçişlidir.

Örnekler:

• Titizlikle elindeki yazıları inceliyordu.
• Son gelişinde Ankara’yı da dolaşmıştı.

*Cümlede nesne kullanılmamış olsa da bu fiiller geçişlidir.

• Dikkatli bakmayınca fark edemezsiniz.

b) Geçişsiz Fiil

• Nesne alamayan fiillerdir.
• Oluş ve durum fiilleri geçişsizdir.
• Yükleme nesneyi bulmak için sorulan “ne?, neyi?, kimi?” sorularının cevabı yoktur.

Örnekler:

• Kar yağdı, tren durdu, ben uyudum, kartallar uçtu, dışarıda kaldı, o da yoruldu…

Dikkat! Bazı fiiller hem geçişli hem geçişsiz olarak kullanılabilirler: gezmek, dolaşmak, geçmek, sürmek, çalmak…

c) Oldurgan Fiil

Geçişsiz bir fiile “-dİr, -t, -r“ eklerinden biri getirilerek fiil geçişli yapılırsa buna oldurgan fiil denir.

• Yatmak ⇒ yatırmak
• Ötmek  ⇒ öttürmek
• Uyumak ⇒ uyutmak
• Gezmek ⇒ gezdirmek.
• Kaçmak ⇒ kaçırmak

d) Ettirgen Fiil

• Geçişli olduğu hâlde “-dİr, -t, -r” ekleriyle tekrar geçişli yapılan fillerdir. Geçişlilik dereceleri artırılmıştır.
• Fiili bir başkasına yaptırma söz konusudur.
• Oldurgan fiiller ettirgen hâle getirilebilir.

Örnekler:

• Gazete aldı ⇒ aldırdı ⇒ aldırttı
• Elbiseyi yıkadı  ⇒ yıkattı ⇒ yıkattırdı
• İçmek ⇒ içirmek ⇒ içirtmek
• Durdurmak  ⇒ durdurtmak
• Uçmak ⇒ uçurmak ⇒ uçurtmak ⇒ uçurtturmak

Sonuç: 

Bütün fiiller çatı bakımından öznesine ve nesnesine göre ayrı ayrı iki özelliğe sahiptir:

• * Çocuk koşarak yolun diğer tarafına geçti.
  Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişsiz
• * Alış veriş listesini evde unuttum.
  Öznesine göre: etken; nesnesine göre: geçişli

Ayrıca bakınız:

FİİLLER (EYLEMLER)

• Fiiller (Eylemler)
• Fiilimsiler (Eylemsiler) Türleri, Özellikleri
• Fiilde (Eylemde) Kip: Haber Kipleri, Dilek Kipleri
• Fiillerde (Eylemlerde) Çatı: Öznelerine ve Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
• Yapısına Göre Fiiller (Eylemler)
• Fiillerde Hareket-Anlamına Göre Fiiller
• Fiillerde Kişi (Şahıs)
• Fiillerde (Eylemlerde) Zaman
• Fiillerde (Eylemlerde) Anlam/Zaman Kayması