Fiilimsiler (Eylemsiler) Türleri, Özellikleri

FİİLİMSİLER

Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle türetilerek isim, sıfat ve zarf olarak kullanılan kelimelerdir.

Bunlar artık fiil olarak kullanılma özelliğini kaybettikleri için;

• fiil çekim eklerini (olumsuzluk eki hariç) alamazlar,
• isim çekim eklerini alabilirler,
• isim, sıfat ve zarf (tümleci) olarak kullanılırlar;
• yan cümlecik kurarlar.

Özellikleri:

1- Türemiş sözcüklerdir: oku-mak, danış-ma, yürü-y-üş …

2- Fiil/eylem algısı oluştururlar: duyan, yazıp, gezerken …

3- Olumsuzları yapılabilir. Diğer fiil çekim eklerini alamazlar: 

• unutmak → unutmamak
• görülesi → görülmeyesi
• duyan → duymayan
• bilip→ bilmeyip …

4- İsim, sıfat ve zarf görevi taşırlar:

• gülen göz, pişmiş aş, tanıdık yer … (sıfat görevinde)
• Sen gidince hüzünler gelir. (zarf)
• Gülerek yanıma geldi. (zarf)

5- Yan cümlecik yüklemi olurlar:

• Sen geçerken sahilden sessizce, gemiler kalkar yüreğimden gizlice.

Fiilimsiler üçe ayrılır:

1. İsim-fiiller,
2. Sıfat-fiiller (=ortaçlar)
3. Zarf-fiiller (=ulaç= bağ-fiil)

1. İsim-fiiller:

Fiillerin adıdır.

Fiillere (basit, türemiş, birleşik) getirilen “-mA/-mE, -mAk/, -mEk, -Iş, -İş, -Uş, -üŞ” ekleriyle yapılır. Türetilen bu kelimelere mastar; türetmede kullanılan eklere mastar eki denir.

• Bakmak, okumak, yazmak, konuşmak, derlemek, eleştirmek, araştırmak…;
• Bakma, yüzme, seslenme, tamamlama, yarım bırakma, kovalama…;
• Bakış, geliş, gidiş, serzeniş, sesleniş, tükeniş, kurtuluş, çıkış…

* İsimlerin tüm özelliklerini gösterir, cümlede isim gibi kullanılır. 

• Kitap okumayı çok seviyorum. ⇒ Nesne
• Okumak en faydalı eylemdir.  ⇒ Özne
• Sinirli olduğu gelişinden anlaşılıyor. ⇒ Dolaylı tümleç.

* Olumsuzları mastar ekinden önce olumsuzluk eki getirilerek yapılır.

• Okumamak, yazmama, seslenmeyiş…

* Bu kelimeler tek başlarına (eksiz) kullanıldıklarında mastar eki vurguludur.

• Okumak, yazma, danışma, sesleniş…

* Eğer “-mA/-mE” ile yapılan isim-fiillerde bu ek vurgusuz, bundan önceki  hece vurgulu okunursa yanlış anlaşılma olur: Olumsuz emir çekimi zannedilir.

• Danışma ⇒ fiilimsi
• danışma ⇒ olumsuz emir
• Kaynaşma ⇒ fiilimsi
• kaynaşma ⇒ olumsuz emir

Dikkat! “-mA/-mE” eki olumsuzluk ekiyle karıştırılmasın.

* Kimi isim-fiiller kalıcı nesne, yer, iş veya kavram adı olabilirler. Bu durumda artık isim-fiil olarak kullanılmazlar. Bunlar olumsuzluk eki de alamazlar.

• dondurma, danışma, kavurma, kızartma…;
• çakmak, yemek, ekmek…;
• alış veriş, gösteriş, direniş…

* “-mE” ekiyle türeyen mastarlardan bazıları sıfat olarak kullanılabilir.

• süzme bal, asma köprü, yapma çiçek…

2. Sıfat-fiiller (Ortaçlar):

Fiil kök veya gövdelerinden yapım ekleriyle yapılmış sıfatlardır.

“-En, -Esİ, -mEz, -r, -dİk, -EcEk, -mİş” ekleriyle türetilirler.

• tanı ⇒ tanıdık (adam)
• kırıl ⇒ kırılası (eller)…

* Sıfat görevinde kullanılırlar. Niteleme sıfatı sayılırlar.

• gelen araba, öpülesi el, dönülmez yol, koşar adım, tanıdık yüz, gelecek zaman, olmuş iş…

* Daha sonra isimleşebilirler. İsimleştikleri zaman cümlede isim gibi kullanılırlar.

• Gelenler kimdi? (özne)
  Tanıdıklarımıza rastlayamadık. (Dolaylı tümleç)

Sıfat-fiiller, aldıkları eke göre çeşitlere ayrılırlar:

* Geçmiş zaman ortaçları : “-dİk ve -mİş” ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların geçmişte ortaya çıkan niteliklerini bildirirler.

• Koca şehirde bir tek tanıdık yok.
• Aramadık yer bırakmadık.
• Bugüne kadar görülmemiş bir haksızlık var ortada.
• Pişmiş aşa su katmak.

* Gelecek zaman ortaçları: “-Esİ ve -EcEk” ekleriyle yapılır. Nesne ve kavramların gelecekte ortaya çıkacak olan niteliklerini bildirirler.

• Kırılası eller hep zalimin yanında.
• Memleketin o kadar çok görülesi güzellikleri var ki…
• Daha yapılacak çok iş var.
• Çözülemeyecek bir sorun yoktur.

* Geniş zaman ortaçları:“-En, -mEz, -r” ekleriyle türetilirler

• Dönülmez akşamın ufkundayız, vakit çok geç
• Koşar adım eve gitti.
• Hep bilinen şeylerden bahsetti durdu.
• İşe erken başlayan erken verim alır.

• Gelen adayların kaydını yapıyorlar. (şimdi gelen)
• Akan kanı durdurmalı önce (her zaman akan)
• Kaçan mahkûmları yakalamışlar. (kaçmış olan)

* Belirtme Ortaçları: “-dİk ve -EcEk” eklerinden sonra iyelik eki getirilerek yapılır.

• Okuduğum son kitap
• Okuyacağım ilk kitap
• Yapacağımız işler
• Yapılacakları belirledim.
• Geleceği varsa göreceği de var.
• Diktiğimiz fidanlar meyve vermeye başlamış.

Dikkat! Bu eklerden “-mEz, -°r, -dİk, -EcEk, -mİş” ekleri fiil çekim eki olarak da kullanılmaktadır. Zaten fiil çekim eki olan bu ekler zamana bağlı olarak sonradan sıfat yapmışlardır.  Sıfat yaptıkları durumda artık çekim eki değildirler.

• Bu konu uzun süre tartışılacak  (çekimli fiil)
• Uzun süre tartışılacak bir konu bulduk. (ortaç)

3. Zarf-fiiller (Ulaçlar=Bağ-fiiller):

• Fiillerden türetilen ve zarf tümleci olarak kullanılan kelime veya kelimelerdir.
• Ulaçlar yapım ekleriyle türetilir.
• İsim görevinde kullanılmazlar.

Zarf-fiillerin çeşitleri şunlardır:

a) Bağlama Ulacı: “-İp” ekiyle türetilir.

Bu ek genellikle “ve” bağlacının yerini tutar.

“-İp” ekinin getirildiği fiille onun bağlanmış olduğu fiilin öznesi ve zamanı aynıdır.

• Telefon edip hâlini hatırını sordum. ⇔ Telefon ettim ve hâlini hatırını sordum.

Bu ulacın tekrarlanması fiilin sıkça yapıldığını gösterir:

• Gidip gidip komşuları rahatsız ediyor.
• Bakıp bakıp gülüyor.

b) Durum Ulaçları:”-erek, -e…, -e, -meden, -meksizin, -cesine” ekleriyle yapılır. Fiilin nasıllığını bildirir.

• Sınıfa gülerek girdi.
• Olayı adeta yeniden yaşıyormuşçasına anlattı.
• Gece karanlık sokaklarda düşe kalka ilerlediler.
• Dinlene dinlene gittiler.
• Gürültüye aldırmadan işiyle meşgul oluyordu.
• Hiç dinlenmeksizin yedi saat yürüdüm.
• Her şeyi bilircesine konuşuyordu.

c) Zaman Ulaçları:“-İncE, -dİkçE, -dİğİndE, -ken, -mEdEn, -r, -mEz” ekleriyle yapılır. Bu ulaçlar fiilin zamanını bildirir.

• Gülünce gözlerinin içi gülüyor.
• Canım sıkıldıkça şiir okurum.
• Kar yağınca herkes sokaklara döküldü.
• İlk okuduğumda iyi anlayamamıştım.
• Uyurken hep sayıklar.
• Gün ağarırken düştük tarla yollarına.
• Uyumadan önce de yarım saat kitap okunabilir.
• Gelir gelmez seni sordu.

d) Başlama Ulaçları: “-Elİ” ekiyle türetilir ve sonraki fiilin başlangıcını bildirir.

• Buraya geleli çocuğa bir hâller oldu.
• Seni tanıyalı hayatım değişti.

e) Nedenlik Ulaçları: “-dİğİ, -EcEğİ” ekleriyle türetilir ve “-dEn dolayı, için, -dEn ötürü” edatlarıyla birlikte kullanılır.

• Çok yalnızlık çektiğinden (dolayı) buralarda kalmak istemiyor.
• Sizden ayrılacağı için üzülüyor.

f) Bitirme Ulaçları: “-EnE, -İncEyE, -EsİyE” ekleriyle türetilir ve “değin, dek ve kadar” edatlarıyla birlikte kullanılır. Sonraki fiilin bitimini gösterir.

• Sen gelene kadar biz burada bekleyeceğiz.
• Yollar açılıncaya kadar bekledik.
• Öldüresiye dövdüler.

Ayrıca bakınız:

FİİLLER (EYLEMLER)

• Fiiller (Eylemler)
• Fiilimsiler (Eylemsiler) Türleri, Özellikleri
• Fiilde (Eylemde) Kip: Haber Kipleri, Dilek Kipleri
• Fiillerde (Eylemlerde) Çatı: Öznelerine ve Nesnelerine Göre Fiil Çatıları
• Yapısına Göre Fiiller (Eylemler)
• Fiillerde Hareket-Anlamına Göre Fiiller
• Fiillerde Kişi (Şahıs)
• Fiillerde (Eylemlerde) Zaman
• Fiillerde (Eylemlerde) Anlam/Zaman Kayması