Erzurumlu İbrahim Hakkı Kimdir? Hayatı, Eserleri

Erzurumlu İbrahim Hakkı (D: 18 Mayıs 1703, Pasinler, Erzurum – Ö: 22 Haziran 1780, Aydınlar (Tillo), Siirt) Mutasavvıf, sosyolog ve âlim.

İbrahim Hakkı; 1703 yılında Erzurum’un Hasankale (Pasinler) kazasında doğmuş, ilim ve tasavvuf çevresinde, ilâhî aşk terbiyesi içinde yetişmiş, Erzurum’da okumuş, mensup olduğu medeniyetin dillerini ve ilimlerini, derin bir vukufiyetle bu çevrede öğrenmiştir.

Kayınbabası ve şeyhi olan İsmâil Fakirullah’ın Siirt’in Tillo köyünde bulunan dergâhına yerleşerek onun yerine şeyh olmuş ve 1772’de Tillo’da ölmüştür.

Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın Eserleri

Araştırmacı ve mutasavvıf bir kişiliğe sahip olan İbrahim Hakkı’nın eserlerinin sayısı on beşi bulmaktadır. Bunların içinde en tanınmışları, İlâhî-nâme adıyla da bilinen Divân’ı ve Marifetnâme isimli kitabıdır. Sefine-i Nûh adlı eserinde İbrahim Hakkı, “İlâhî-nâme nazmımdır ve nesrim Marifetnâme’dir” der.

Yazar, Marifetnâme’yi bir ilimler ansiklopedisi hâlinde kaleme almıştır. Bu eserde; astronomiden, ahlaka ve itikada; tasavvuftan felsefeye ve musikiye; dinî ilimlerden fizikî ve tıbbî ilimlere kadar çok çeşitli bilgiler toplamıştır.

Marifetnâme’nin sonunda Kıyafetnâme başlığı altında yazılan manzum bölümde ise insan vücudunun, insan uzuvlarının şekilleri ve manaları belirtilmiş, yapılan tariflerde yüzyılların tecrübelerinden istifade edilmiştir. Marifetnâme 1756’da, İlâhî-nâme ise (Divan) 1754’te yazılmıştır.

İbrahim Hakkı, 17. yüzyıl mutasavvıflarından Niyazî-i Mısrî‘nin tesirinde kalmıştır. Çünkü O, Marifetnâme’sinde, Niyazî -i Mısrî’nin Risale-i Devriyesi’ni aynen alarak, çırak-usta işbirliğini devam ettirmiştir.

MUHAMMES

Hak şerleri hayr eyler
Zannetme ki gayr eyler
Ârif anı seyreyler
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler (…)

Sen adli zulüm sanma
Teslim ol da yanma
Sabret sakın usanma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Hiç kimseye hor bakma
İncitme gönül yıkma
Sen nefsine yan çıkma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Az ye, az uyu, az iç
Ten mezbelesinden geç
Dil gülşenine gel göç
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Geçmişle geri kalma
Müstakbele hem dalma
Hâl ile dahi olma
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Her sözde nasihat var
Her nesnede ziynet var
Her işte ganimet var
Mevlâ görelim neyler
Neylerse güzel eyler

Mefûlü / Mefâîlün

Her bölümünde beş dize bulunan, Arapça “beş” anlamındaki “hamse” sözcüğünden gelen “muhammes”, “beşleme” demektir. Yukarıdaki muhammes ilahi, Erzurumlu İbrahim Hakkı’nın “Marifetname” adlı yapıtında yer almaktadır. Bu şiirin dış özelliklerine bakıldığında, ölçüsünün aruz ölçüsü olduğu nazım biriminin, kafiye özelliklerinin Halk şiirinin özelliklerini taşıdığı görülür. Halk şiirinin Divan şiirinden etkilenişinin güzel bir örneğidir. İbrahim Hakkı, tam ve zengin kafiyelerle güçlendirdiği bu şiirinde olgun bir insanda bulunması gereken özellikleri anlatırken sabırlı olmayı, tevekkülü öğütlemektedir.