Divan Şiirinde İslami Motifler

Divan Şiirinde İslamî Motifler

1 – Divan şiiri geleneğindeki dinî içeriğe sahip başlıca türler şunlardır:

Tevhid
Münacat
Naat
Mi’râciyye
Mevlid
Hilye
Manzum hadis çevirileri (40 Hadis)
Esmâü’l-hüsnâ

2. “Melâ’ike-i mukarrebîn” olarak bilinen dört büyük melek- Cebrâîl, Mikâîl, İsrâfîl ve Azrâîl’dir.

Bu meleklerden;

Cebrâîl: Rûhü’l-kuds, Rûhü’l-emîn, Nâmûs-ı Ekber olarak anılır. Esas görevi peygamberlere vahiy getirmektir.
Mikâil: Tabiat olaylarından ve kulların rızıklarının taksiminden sorumludur.
İsrafil: Kıyamet Günü, “sûr”a üfleyecek olan melektir.
Azrail: Canlıların ruhunu almakla mükellef melektir. Aynı zamanda “melekü’l-mevt” olarak adlandırılır.

Bu dört meleğin dışında aynı zamanda şiirlerde cennet bekçisi olarak kabul edilen “Rıdvan” adlı bir melekten bahsedilir.

3- Kutsal Kitaplar:

Hz. Davud’a gönderilen Zebur; Hz. Musa’ya gönderilen Tevrat; Hz. İsa’ya gönderilen İncil ve Hz. Muhammed’e indirilen Kur”ân divan şiirinde sık sık geçer.

Divan şiirlerinde Kur’ân’ın diğer iki adına da yer verilir: Mushaf ve Furkan.

4- Ayet/Hadis/Kıssa Kullanımı:

Divan şiirinde sanatçılar kimi zaman anlatımı daha etkin kılmak için ayet ve hadislerden alıntılar yapar. Bir şiirde ayet ve hadis alınması o şiirde iktibas sanatının varlığına işaret eder. Kıssalar yoluyla da telmih sanatı icra edilir.

5- Peygamberler:

Divan şiir geleneğinde dinî kimliğe sahip en önemli zümre olarak peygamberlere genişçe yer verilmiştir.

Peygamber kıssaları divan şiirindeki bazı telmihlerin anlatılması/anlaşılması için önemli bir veri kaynağıdır.

Hz. Âdem: Şiirde ilk insan ve ilk peygamber olması, topraktan yaratılması ve bütün meleklerin ona secde etmesi, Allah’ın emrine rağmen şeytanın ona secde etmemesi, Havva ile birlikte yasak meyveyi yemesi ve bundan dolayı cennetten çıkarılması yönleriyle anlatılır.

Örnek:

Âdem alnunda eğer görse cemâlün nûrını
Secde emrine inâd itmezdi şeytân-ı racîm (Ahmet Paşa)

Bu beyitte şeytanın, Allah’ın emrine itaatsizlik ederek secde etmemesi olayına değinilmiştir.

Hz. İdrîs: İlim ve hikmet sahibi olması, katiplerin ve terzilerin piri olması yönüyle anlatılır. Hz. İdris İslami anlayışa göre kalem ile yazı yazan İlk kişidir.

Hz. Nûh: Genellikle ömrünün uzunluğu, kavminin onu yalancılık ve sahtekârlıkla suçlaması üzerine kendisine inanan çok az sayıda insanla birlikte her canlıdan biri erkek diğeri birer birer çift alarak bir gemiye binip tufandan kurtulması yönüyle anlatılır.

Hz. İbrâhîm: Allah’ın dostu olarak anılır ve şiirlerde genellikle Halîlullah olarak nitelendirilir. Şiirlerde Nemrut ile olan kıssası, inancından dönmediği için Nemrut tarafından ateşe atılması ve ateşin onu yakmayarak bir gül bahçesine dönüşmesi, putları kırması, Kâbe’yi inşa etmesi, yönüyle anlatılır.

Örnek:
Gel gönül Ka’be’sin ziyâret kıl
Kim olupdur makam-ı İbrâhîm (Ahmet Paşa)

Hz. İsmail: Babası İbrahim tarafından kurban edilmek istenmesi üzerine sergilemiş olduğu teslimiyet ve sabırla anlatılır.

Hz. Davud: Sesinin güzelliği ve etkileyiciliği, demiri elinde mum gibi yumuşatması ve bu demirden bir zırh yapması yönüyle anlatılır.

Örnek:
Âvâzeyi bu âleme Dâvûd gibi sal
Bâkî kalan bu kubbede bir hoş sadâ imiş (Bakî)

Hz. Sâlih: Kayadan bir deve çıkararak mucize göstermesi fakat kavminin bu deveyi kesmesi, kavminin imandan yüz çevirmesi üzerine şiddetli bir sesle helak olması yönüyle anlatılır.

Hz. Süleymân: Dünyadaki saltanatı, rüzgâra, insanlara ve cinlere hükmetmesi, rüzgârların onun tahtını taşıması ve yedi iklimi ona gezdirmesi, hayvanlarla konuşabilmesi, üzerinde “ism-i a’zam (Allah’ın en büyük ismi)” yazılı olan ve kendisine bu güçleri veren yüzüğü (hâtem, mühr), doğru karar alma meziyetine sahip olan Âsaf’ı kendine vezir olarak seçmesi, Hüdhüd isimli kuşu, bir sefer esnasında bir karınca ile görüşmesi yönüyle anlatılır.

Süleyman Peygamber, divan şiirinde güç ve iktidarın sembolüdür.

Örnek:
Dilde mihr-i hâtem-i la’lünnihân itmişrak-ib
Dîvişitdük bir zamânmühr-i Süleymân gizlemiş (Bakî)

Hz. Ya’kub: Rüya tabirindeki ustalığı ile bilinir. Oğlu Yusuf’tan ayrılmanın üzüntüsüyle ağlayarak külbe-i ahzanda ağlayarak gözlerini kör etmesi, Hz. Yusuf’un gömleğinin gözlerine sürülmesi ile gözlerinin tekrar açılması yönüyle anlatılır. Hz. Yakup divan şiirinde-hüznün ve sabrın sembolüdür.

Hz. Yusuf: Güzelliği, kardeşlerinin kıskançlığına maruz kalması, kardeşleri tarafından kuyuya atılması, bir köle olarak satılması, Züleyha’nın kendisine olan aşkı karşısında buna iffetini muhafaza etmesi, bir iftira sonucunda zindana atılması yönüyle anlatılır. Hz. Yusuf divan şiirinde güzellik ve iffet sembolüdür.

Örnek:
Yûsuf gibi izzetde sen Ya’kub veş mihnetde ben
Dil sâkin-i beytü’l hazen tenhâlara saldun beni (Bâkî)

Hz. Eyyûb: Divan şiirinde sabrın sembolüdür.

Hz. Musa: Kelîm şeklinde de adlandırılmıştır. Hz. Musa ayrıca Tur Dağı’nda Allah’ın hitabına muhatap olması ve Allah’ın ona tecelli edişi, Firavun ile giriştiği mücadele, elindeki asayı yere attığında asanın yılana dönüşmesi, yine asası ile Kızıldeniz’i ikiye bölmesi, koynuna soktuğu elini bembeyaz ışık saçar hâlde çıkarması yani yed-beyza mucizesi yönüyle anlatılır.

Örnek:
Mâr ise adû biz yed-i beyzâ-yı biz keştî-i
Kelîm’üz Tûfân ise dünyâ gamı Nûh’uz (Ruhî-i Bağdadî)

Hz. Îsâ: Babasız olarak doğması, bebek iken konuşması, körlerin gözlerini açması hatta ölüleri diriltmesi, göğe yükselmesi yönleriyle anlatılır.

Örnek:
Rûh bahşoldı Mesîhâ sıfat enfâs-ı bahâr
Açdılar dîdelerin hâb-ı ademden ezhâr (Bakî)

Hz. Muhammed: Son peygamber olması, âlemlerin kendisi için yaratılmış olması, yüksek ahlakı, ümmi olmasına rağmen Rabb’i tarafından verilen derin ilme haiz olması, Mekke’den Medine’ye hicreti, “kıyamet günü”nde Müslümanlara şefaat etmesi, Miraç hadisesi ve Miraç’ta Allah’a yayın iki ucu kadar yakınlaşması, âlemlere rahmet olarak gönderilmesi, gölgesinin yere düşmemesi yönüyle anlatılır.

Lokman Hekim: Hikmet sahibi oluşu, hekimlikte üstat kabul edilmesi yönüyle anlatılır.

Örnek:
Mürdeye cânlar virür bîmâra sıhhat lebleri
Hikmet-i Lokmân u i’câz-ı Mesîhâ bundadur

Hızır: İlyas ile birlikte ab-ı hayat içerek ölümsüzlüğe kavuşması, sıkıntıda olanlara yardım etmesi yönüyle anlatılır.

Hz. Ömer: Sahip olduğu yüksek adalet duygusu ile anlatılır.

Hz. Ali: Cesareti, kahramanlığı, Zülfikar adlı kılıcı ve Düldül adlı atı ile anılır divan şiirinde.

Hz. Ebubekir: Divan şiirinde sadakati temsil eder.

Hz. Osman: Bilim ve haya sahibi olması ve Kur’ân ayetlerini toplatması yönleriyle anlatılır.

Örnek:
Adi ü dâd-ı Ömer ü sıdk u safâ-yı Sıddîk
İlm ü irfân-ı Alî hilm ü hayâ-yı Osmân

Örnek
Hançer-i gamze-i hun-rîzünetîg-i Hayder
Safha-i ârızuna mushaf-ı Osmândirler (Bakî)

6. Divan şiirinde tasavvuf tarihinin önemli simalarına yer verilmiştir.

İbrahim bin Edhem: Dönemin Belh hükümdarı iken tacını, tahtını bir kenara bırakıp tasavvuf yoluna girmesi yönüyle anlatılır.

Hallâc-ı Mansûr: Bütün kâinatın aslında Allah’ın bir yansıması olduğuna inanarak “ene’l- Hak” (Ben Hakkım)” sözünü sarf eden ve bu sözü “Ben Tanrı’yım” anlaşıldığı için asılması yönüyle anlatılır.

Bunların yanı sıra;