Divan Edebiyatının-Şiirinin Kaynakları

Divan edebiyatı her ne kadar İran edebiyatını örnek almışsa da kaynakları yalnızca İran şiiri ile sınırlandırılamaz. Bu edebiyatın kültür birikimini oluşturan kaynakların başlıcaları şunlardır:

1. Şuara Tezkireleri

Dönemin edebiyat tarihleridir. Tezkireler; biyografi, edebiyat tarihi ve antoloji türlerinin sentezidir. Türk edebiyatındaki ilk örneği Ali Şir Nevai’ye aittir.

Türk edebiyatındaki ilk örneği Ali Şir Nevai’nin Mecalisü’n Nefais adlı eseridir.
Batı Türkçesi ile yazılmış olan ilk örneği, Sehi Bey’e ait olan Heşt Behişt adlı eserdir.
Fatin’in Hatimetü’l Eş’ar adlı eseri türün son örneği olarak kabul edilir.

2. Şakâiku’n-Nu’mâniyye ile Tercüme ve Zeyilleri

Taşköprîzâde tarafından kaleme alınmıştır. Bu eserde Osman Gazi’den Kanuni Sultan Süleyman zamanına kadar yaşamış bilginler, şairler, kültür adamları ve mutasavvıflar hakkında bilgi verir. Eserin aslı Arapçadır.

3. Mevki ve Mesleklere Göre Önemli Kişiler Hakkında Bilgi Veren Eserler

Hadîkatü’l-Mülûk: Padişahların yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Hadîkatü’l-Vüzerâ: Vezirlerin yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Devhatü’l-Meşâyih: Şeyhülislamların yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Tezkiretü’l-Hattâtî: Önemli hattatların yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Atrabü’l-Âsâr: Önemli musiki ustalarının yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Menakibü’l-Ârifin ve Lemezât-ı Hulviyye: Tasavvufun ileri gelenlerinin yaşamlarına ilişkin bilgiler veren eser.
Tezkiretü’l-evliyâ: Evliyaların yaşamından bahseden eserler de vardır.

4. Türlü Biyografik Eserler

Bursalı Mehmed Tahir tarafından yazılan “Osmanlı Müellifleri” türün meşhur örneklerindendir.

5. Osmanlı Tarihleri

Âşık Paşazade Tarihi
Peçevî Tarihi
Naîmâ Tarihi
Cevdet Paşa Tarihi
Künhü’l-Ahbâr: Gelibolulu Ali’ye aittir. Bu eserde aynı zamanda bir tezkire bölümü vardır.

6. Bibliyografyalar

Kâtip Çelebi tarafından yazılan Keşfü’z-Zunûn türün ilk önemli örneğidir.

7. Ansiklopedik eserler

Şemsettin Sami’nin Kamûs’ül Âlâm adlı eseri gibi.

8. Sözlükler:

Mütercim Asım’ın Kamus Tercümesi
Şemsettin Sami’nin Kamûs-ı Türkî
Ahmet Vefik Paşa’nın Lehçe-i Osmânî
Muallim Naci’nin Lügat-ı Nâcî

adlı eserleri sözlük türünün önemli örnekleridir.

9. Edebiyat tarihleri

Abdülhalim Memduh—Târîh-i Edebiyyât-ı Osmâniyye
Şehabettin Süleyman—Târîh-i Edebiyyât-ı Osmâniyye
Faik Reşat—Târîh-i Edebiyyât-ı Osmâniyye
İsmail Habib Sevük— Türk Teceddüd Edebiyatı Tarihi

10. Klasik Edebiyat Bilgisini Konu Alan Eserler

Bunlar belagat ilmi ile ilgilidir. Genellikle Fars ve Arap belagati üzerinde durulmuştur.

Ahmet Cevdet Paşa — Belâgat-i Osmâniyye
Recaizade Mahmut Ekrem — Ta’lîm-i Ede-biyyât

önemli örneklerdir.

Divan Geleneğine Göre Oluşturulmuş Şiir Kitapları

Divan edebiyatında şiirlerin toplandığı üç tür kitap vardır:

Divanlar
Mesneviler
Mecmû’a-i nezâ’ir

1. Divanlar: Nazım biçimleri esas alınmak suretiyle şaire ait tüm şiirlerin bir araya getirildiği eserlerdir.

2. Mesneviler: Divan şiirindeki en uzun nazım biçimidir. Genellikle olaylı anlatılarda tercih edilir.

3. Mecmû’a-i nezâ’ir: Antoloji niteliğindeki şiir kitaplarıdır. Genellikle içeriği nazire şiirler oluşturur.

Önemli nazire mecmuaları şunlardır:

Ömer b. Mezid— Mecmû’atü’n-Nezâ’ir.
Eğridirli Hacı Kemal — Câmi’ü’n-Nezâ’ir.
Edirneli Nazmi — Mecmua’n-Nezâîr
Pervane — Pervane Bey Mecmû’ası.

Ayrıca bakınız ->

———————————————

Divan Edebiyatının Beslendiği Kaynaklar Nelerdir?

İslâmi ve tasavvuf bilgilerin yanı sıra İran edebiyatının etkisinin de çok hissedildiği Divan edebiyatı yedi kaynaktan beslenmiştir.

Bunlardan ilki şüphesiz Kur’an’dır.
Daha sonra hadisler,
peygamber ve evliya hikâyeleri,
tasavvuf,
Şehname,
İslâmî bilim görüşü ve
yerli malzeme gelir.

Bazen bir gazelde bu kaynakların hepsi birlikte kullanılabildiği gibi sadece bir kısmı da görülebilir. Bu sözü edilen kaynakları bilmeyen birinin Dîvan edebiyatında ne şiir, ne de nesir yazabilmesi ve anlaması mümkün değildi. Bazen Kur’an’daki bir âyete, bazen de bir hadise telmih yapıldığı gibi, bir evliyâ hikâyesinden de söz edilebilir. Dîvan edebiyatında “dinî eserler” belki de İslâm dinini daha iyi öğretmek amacıyla ilk devirlerin en çok tercüme edilen ve yazılan eserleri arasındadır; satır arası Kur’an tercümeleri, siyer tercümeleri, Kur’an’daki Arapça kelimeleri öğretmeyi amaçlayan manzum lügatlar gibi. En önemli tasavvuf terimlerinin de Kur’an’dan alındığı mâlumdur. Zikr, sır, kalb, tecellî, Um, yakın, nur gibi.

Yaklaşık olarak m. 1020 yılında Firdevsî-i Tûsî tarafından kaleme alınan Şehnâme, Divan edebiyatında özellikle kahramanları ele alınarak (Rüstem, Neriman, Dârâ, Cem] Feridun, Sam, vb.) kullanılmış bir eserdir. Ayrıca nazım veya nesir olarak defalarca Türkçe’ye çevrilen Şehnâme, şairleri oldukça etkilemiş ve onları Türk sultanları için de şehnâme yazmaya sevketmiştir. Böylelikle Şehnâme yüzyıllar boyunca Türk edebiyatının önemli kaynaklarından biri olmuş, Şeh-nâme’nin olayları ve kahramanları simgeleşmiştir. Rüstem’in, Feridun’un, Şam’ın hayatını ve savaşlarını bilmeden dîvan şiirinde bu ve benzeri isimlerle yapılan telmih, teşbih ve diğer söz sanatlarım anlamak mümkün değildir.

Divan edebiyatında kullanılan yerli malzemeyi ise, söz konusu eserin kendi devrine ait bazı sosyal, siyasî ve folklorik bakımdan sahip olduğu bilgiler meydana getirir. Bütün Divan edebiyatı sürecinde kullanılan ve yukarıda kısaca bahsedilen bu ortak malzemenin yanı sıra, zaman zaman bazı şairlerin kendi çağlarından ve çevrelerinden, âdet ve geleneklerinden söz ettikleri de görülmektedir. XVII. yüzyıldan sonra ağırlığını biraz olsun hissettirmeye başlayan yerlileşme eğilimi (mesela Nev’îzâde Atâyî’nin Refikan Mesnevisi) Nedim’den sonra iyice benimsenmiştir. Klasik şiir anlayışı yanı sıra kelime dokusunda ve üslubunda da değişiklik olan bu devir şiirlerine bakarak şairin kişiliğini, çağını ve çevresini izlemek daha kolay olmuştur. Bütün bu kaynaklardan yararlanan şair ve yazarlar Divan edebiyatının ortak dünya görüşü ile hayal dünyasını oluşturmuşlardır.

Bu tür eserlerin ilk örneklerinden sayılan Ahmet Fakih’in Çarh-nâme adlı kasîdesindeki dünyanın geçiciliği, dünyada iken ahiretin gözetilmesi, dünyadaki tatlı nimetlerin, eninde sonunda kişiye manevî bir zehir olacağı (nûş ve nîş), Tanrı’ya yönelmenin gerekliliği gibi dünya görüşü yüzyıllar boyunca şiirlerinde tasavvufa ve dinî inançlara ağırlık veren şairler ve yazarlar tarafından kullanılmıştır. Ayrıca, sevgilinin hep zalim oluşu, cevr ü cefa etmesi, âşığın bu durumu iltifat olarak görmesi, asıl ızdırabm sevgilinin ilgisizliğinin olması, aşkın onulmaz bir dert olarak kabul edilmesi, âşıkm buna ne sabredebilir ne de ondan uzaklaşabilir olması (sabr ve sefer) şeklinde özetlenebilen aşk anlayışı ile sevgilinin vasıfları da aynı şekilde tekrarlamış ve işlenmiştir. İlk dönemlerde, özellikle Eski Anadolu Türkçesi döneminde Arapça ve Farsça’ya nazaran daha çok Türkçe kelime hazinesine sahip olan dîvan şiiri, klasik dönemde Arapça ve Farsça ağırlıklı bir hale gelmiştir. Mesela, “kirpik” yerine “müje”, “gün, güneş, kuyaş” yerine “âfıtab ve mihr” kullanılmıştır.

İslâmiyetle birlikte edebî etkilerin de İran yoluyla Türkler’e geçmesiyle, Türkler’in eski nazım şekli olan dörtlükle yazma geleneğinin yerini, beyitlerle kurulan gazel, kaside, mesnevi, kıt’a, müstezat ve bendlerle kurulan rubâî, tuyug ve musammatlar (üçlü, dörtlü, beşli…) almıştır.Halk edebiyatı da Dîvan edebiyatına paralel olarak devam etmiştir. Halk edebiyatında da aruz ölçüsüyle şiirler (dîvan, semâî, kalenderi, selîs, satranç, vezn-i âhar) görülmekle birlikte genellikle hece vezniyle şiirler (mâni, türkü, koşma, destan, semâî, varsağı, güzelleme, taşlama, koçaklama, ilâhî, nefes, nutuk, devriye, şathiyyât-ı sofiyane) yazılmıştır. Halk edebiyatında kullanılan kelime hazinesi Dîvan edebiyatına oranla daha dar ve Türkçe ağırlıklıdır. Ama Dîvan edebiyatının hayal dünyasından da etkilenerek sevgilinin boyu servi, göğsü gümüş, saçı siyah ve yılana benzer olarak tasvir edilmiştir. Dîvan edebiyatı bazı halk şairlerini öylesine etkilemiştir ki dîvan geleneğinde yazdıkları gazeller klasik dîvan şairlerininki gibi dîvan haline getirilmiştir (Âşık Ömer).

Divan Edebiyatında Nesir (Düz yazı)

Nesre gelince, eskiler dîvan şiirinin yanı sıra, eski Türk edebiyatı mahsulleri çerçevesi içinde yalnız şiirin estetiği ile sanatların kullanıldığı inşâyı (süslü nesir) edebî eser olarak kabul etmişler, diğer nesir türlerini edebî telakkî etmemişlerdir. Bu arada, edebiyat kelimesinin de Tanzimat sonrası üretilmiş bir terim olduğunu unutmamak gerekir. Eskiler için edebiyat olarak sadece şiir ve inşâ (nazm u nesr) mevcuttu. Âşık Çelebi’nin Lâmi’î’yi “nazm u nesrin şi’r u sec’ün câmi’i” olarak vasıflandırması bunu açıkça göstermektedir. Tanzimatçıların Türk nesri hakkında, “önceleri sade olan Türk nesrinin XV. yüzyıldan sonra gittikçe ağdalaştığı ancak XIX. yüzyıldan buyana sadeliğe yöneldiği” şeklindeki fikirleri önce M. Fuad Köprülü tarafından çürütülmüşse de, nesir metinleri üzerindeki çalışmaların az olması sebebiyle aynı fikir, Fahir İz’in’in çeşitli nesir örneklerinin geniş bir antolojisini yayımlamasına kadar devam etmiştir. Fahir İz’in de antalojinin önsözünde ortaya koyduğu gibi nesir üç koldan gelişmiştir:

1) Halkın konuştuğu dili esas alan, fakat içinde az da olsa inşâ üslubundan deyim ve klişeler bulunan sade nesir. Kur’an tefsirleri, hadis kitapları, menâkıb-nâmeler, dinî, destânî halk kitapları, tevârîh-i Âl-i Osmanlar, gazavat-nâmeler vb. bu türe girer.

2) Sade nesirle süslü nesir arasında yer alan, kimilerinde secî ve söz sanatları olmakla beraber inşâ tarzından daha basit olan orta nesir. Bazı biyografik eserler, sefâret-nâmeler, Kâtip Çelebi (ö. m. 1657)’nin eserleri, Lutfı Paşa’nın Âsaf-nâme’si gibi.

3) Türkçe kelimelerin az olduğu, buna karşılık Arapça ve Farsça ibare, tamlama ve klişelerin bulunduğu, söz sanatlarının çok sık kullanıldığı inşâ (süslü nesir). Bu tür nesir halktan tamamen kopmuş yapmacıklı bir üslupla yazılan nesirdir. Sinan Paşa (ö.m. 1486)’nm Tazarru’-nâme’sinin bazı kısımları, Âli (ö.m. 1600)’nin Künhü’l-Ahbar’ı, Veysî (ö.m. 1628)’nin Dürretü’t-Tac’ı, Nergisî (ö. m. 1635)’nin Hamse’si münşeat mecmuaları, Hoca Sâdeddin ve İbn Kemal’in tarihleri gibi.

Kaynak: Osmanlı Devleti ve Medeniyet Tarihi

Ayrıca bakınız ⇒

Divan Edebiyatı

Etiketler

Divan Edebiyatının-Şiirinin Kaynakları

Tereke Nedir?

Muhammes Nedir? Özellikleri, Örnekleri

Benzer İçerikler: