Dereceleme Ölçekleri (Likert, Rubrik, Kontrol Listeleri)

Dereceleme (Likert) Ölçeği

Dereceleme Ölçeği: Likert ölçeği olarak da adlandırılan dereceleme ölçeği, gözlenen davranışın var olup olmadığını ya da davranışın derecesini sayısal değer ile nitelendiren bir değerlendirme aracıdır.

Derecelemeli ölçeklerin kullanımında dikkat edilmesi gereken önemli noktalar:

• Uygulama yapan kişinin duyguları, düşünceleri, önyargıları ve tüm geçmiş deneyimleri puanlamayı etkileyebilmektedir.
• Değerlendirilecek özellik iyi tanımlanmadıysa doğru bir değerlendirme yapılmamış olacaktır. Bu nedenle hangi davranış/beceri/özellik değerlendirilecekse uygulayıcının bu konuda ön bilgisinin olması önemlidir.
• Uygulayıcının daha önceden bir eğitim alması ve ön uygulama çalışmaları yapması öngörülmektedir.
• Uygulayıcının değerlendirme yapmaya karşı isteği ve değerlendirme sürecinde yeterli zamanı ayırmaya karşı istekli olması ölçek üzerinde etkilidir.
• Uygulayıcının gelişimsel süreci bilmesi ve gözlem yapacağı çocuğu tanıması güvenilir bir ölçme sonucu sunmaktadır.
• Özellikle tanılama gibi değerlendirme süreçlerinde uygulayıcının ikilemde kalması bir diğer önemli durumdur. Bu nedenle uygulayıcının çocukla belirli bir süre aynı ortamda zaman geçirmesi, çocuk hakkında bilgi sahibi olması öngörülmektedir.
• Ortamın, etkinliğin, davranışın standartları ve cinsiyet gibi bireysel özelliklerin uygulayıcıya etkisi de bir diğer önemli husustur. Uygulayıcı tüm bu etkenlere karşı bağımsız davranmalıdır.

Erken çocukluk (3-6 yaş) döneminde dereceleme ölçeği genellikle dört amaç için kullanılmaktadır:

1. Yetersizliği olan çocukları belirlemek ya da risk grubunda yer alabilecek çocukları belirlemek,
2. Çocuğun gelişim sürecinin, performansının ne düzeyde olduğunu belirlemek,
3. Yürütülen müdahale ya da erken eğitim programı kapsamında belirli davranış/beceri/özellik kazanımını değerlendirmek,
4. Uygulanan programın etkililiğini değerlendirmek.

Değerlendirmede en uygun dereceleme ölçeğine karar verirken;

• Ölçekteki yönergelerin ve yönlendirmelerin açık ve net olması gerekmektedir.
• Ölçek, uygulayıcıyı zorlayacak yabancı, anlaşılmayan yönerge ifadeleri içermemelidir.
• Ölçek maddeleri de benzer şekilde anlaşılır ve yalın olmalıdır.
• Ölçeğin anlaşılabilirlik düzeyi uygulamayı yapacak kişiye uygun olmalıdır, özellikle ailelerin yürüttüğü değerlendirmelerde bu özellik büyük önem taşımaktadır.

Dereceli Puanlama Anahtarı (Rubrik)

Dereceli puanlama anahtarı (Rubrik), öğrencinin performansını değerlendiren bir puanlama aracıdır.

Kutlu, Doğan ve Karakaya (2009), öğrencilerin yaptıkları çalışmaların hangi ölçütlere göre değerlendirileceğini ve performanslarının hangi düzeye denk geleceğini göstermede yardımcı araç olarak açıklamıştır.

Dereceli puanlama anahtarını oluşturan öğeler şu şekilde belirtilmiştir:

• Öğrencinin belli bir göreve ya da çalışmaya bağlı olarak gösterdiği performans üzerine durumunu belirlemede kullanılacak olan bir ya da daha çok sayıdaki ölçütler
• Her bir ölçütün ne anlama geldiğini açıklayan betimsel açıklamalar
• Her bir ölçüt düzeyinde öğrencinin başarısını gösterecek olan dereceler (düzey)
• Eğer mümkünse her bir düzeyin ne anlama geldiğini tanımayan betimsel açıklamalar.

Wortham (2001) öğretmenlerin kullanabileceği üç tür dereceli puanlama anahtarı tanımlamıştır.

1. Bütüncül dereceli puanlama anahtarı
2. Analitik dereceli puanlama anahtarı
3. Gelişimsel dereceli puanlama anahtarı

Dereceli puanlama anahtarı geliştirme aşamalarını şu şekilde belirtmişlerdir:

1. Beklenen performansa göre amacı belirlemek
2. Beklenen performansa göre ölçütleri tanımlamak
3. Tanımlanan ölçütlerin üst-orta-alt nitelik düzeylerine göre karar vermek
4. Puanlama anahtarının türüne karar vermek
5. Öğrencilere hangi ölçütlere göre değerlendirilecekleri konusunda bilgi vererek, ölçütleri açıklamak
6. Uygulamayı yapmak ve performansı puanlama anahtarında puanlamak
7. Elde edilen sonuçları öğrencilerle paylaşmak, yeterli ve yetersiz oldukları boyutları görerek anlamalarını sağlamak.

Küçük yaş grubu çocukları değerlendirmede dereceli puanlama anahtarı kullanırken ölçme aracının etkililiğini değerlendirmek için şu özelliklere dikkat edilmelidir:

1. Kullanılacak olan dereceli puanlama anahtarı kısa olmalıdır. Üç ya da en fazla beş durum ya da boyuttan oluşmalı ve bir sayfayı geçmemelidir.
2. Çocuğun kolay karar verebilmesi için sadece üç düzeyden oluşan puanlama olmalıdır.
3. Dereceli puanlama anahtarı, temel amacını yansıtmalı ve en iyi performansı sunacak olan önemli kriterleri içermelidir.
4. Basit bir dil ve resimler kullanılarak somut bilgi sunulmalıdır, ölçülebilir, gözlenebilir durumlar sunmalıdır.
5. Çocukların niteliği yorumlayabilmesi için üst ve alt düzeyde beceri içeren ürün örnekleri dereceli puanlama anahtarı kullanılarak gösterilmelidir.
6. Çocuklar performanslarını sergilemeden önce, öğretmen, puanlama anahtarını öğrencilere tanıtmalıdır.

Avantajları:

• Çeşitli yaş düzeyleri ve beceri düzeylerinde kullandığı için esnek bir yapıya sahiptir.
• Bu araçlar ihtiyaca göre uyarlanabilmekte, hem öğretmen hem de öğrenci tarafından kullanılabilmektedir.
• Uygulayıcıların düşüncelerini hızlı biçimde kayıt etmesine olanak sağlamakta, müfredata kolaylıkla transfer edilebilmektedir

Dezavantajları:

• Öğretmenin ölçme aracını geliştirirken puanlama kriteri oluşturmada yeterli beceriye sahip olmama durumu, öğretmende istenilmeyen kritere odaklanmaya neden olabilir.
• Bir kısım dereceli puanlama anahtarlarının geçerlik ve güvenirlik yönünden zayıf olması
• Puanlama anahtarlarındaki ölçütlerin çok genel olması çocuğun performansını etkin değerlendirme yönünde karşılaşılan zorluklar arasında yer almaktadır.

Kontrol Listeleri

Kontrol listeleri, eğitsel ya da gelişimsel amaç doğrultusunda bir takım beceri ya da davranışı incelemek ve kaydetmek için kullanılan değerlendirme araçlarıdır.

Gözlemi yapan kişi yani gözlemci, belirlenen becerinin/davranışın var olup olmadığını gözlemleyerek not alır.

Kontrol listesi, gelişimsel bir puan ya da aralık sunmaz. Çocuğun belirtilen beceriye sahip olup olması “Evet”, “Hayır” ya da “ X” seçenekleri ile tespit edilir.

İyi bir kontrol listesi, bir madde içerisinde iki farklı özelliğin bulunmaması gerekmektedir.

• Kontrol listelerinde yer alan beceri/davranışların kazanım sırası, uygulanan müfredat amaçları ile uyuşmalıdır.
• Kontrol listesi yapılandırırken öğretmenin becerilerin gelişimi üzerine yeterli bilgi sahibi olması gerekmektedir.

Küçük yaş grubu çocukları değerlendirmeye yönelik bir kontrol listesi hazırlamak gerektiğinde;

• Müfredat kazanım ve göstergelerini temsil edecek maddeler seçilmelidir.
• Madde havuzuna çocuklardan beklenen performansın üstünde ve altında yer alan birkaç performans ifadeleri yerleştirin.
• Beceri ya da davranışlar gözlenebilir ve ölçülebilir ifadeler olmalıdır. Örneğin, “Renkleri bilir.” ifadesi yerine “Kırmızı renkli nesneleri ayırt eder.” cümlesi kullanın.
• Olumlu ifadeler kullanılmalıdır.
• Gözlemcinin beceriye ilişkin not alabileceği boşluklar bulundurulmalıdır.
• Çocuk kontrol listesinde yer alan bir beceriyi kazanmamış olabilir. Bu nedenle ilerleyen zamanda bu beceri kazanılmışsa ilgili bölüme tarih atılmalıdır.

Kaynakça:

• YILDIRIM HACIİBRAHİMOĞLU, N., (2018) «Erken Çocuklukta Çocuğu Tanıma ve Değerlendirme: Dereceleme Ölçekleri Dereceli Puanlama Anahtarı (RUBRİK) Kontrol Listesi» Ankara, Eğiten Kitap.