Cümle Nedir? Cümlenin Özellikleri, Cümlenin Ögeleri Nelerdir?

Cümle Nedir?

Bir duyguyu, düşünceyi, isteği, haberi, durumu, olayı vb. ifade etmek için kurulan ve kendi içinde anlam ve yargı bütünlüğü olan sözcüğe veya söz dizisine cümle denir.

• Bugün hava ne kadar güzel!

• Senin de benim gibi, otobüste, çalan cep telefonun uzun süre açmayanlara, “Şehir magandaları!” diye bağırasın geldi mi hiç?

Cümlenin tanımı bazı sözlüklerde şöyle verilmiştir:

Cümle: Bir yargıyı bildirmek için tek başına çekimli bir fiil veya çekimli bir fiille kullanılan kelimeler dizisi, tümce. (Türkçe Sözlük -TDK)

“Bir eylem, düşünce veya duyguyu bir hüküm hâlinde anlatan ve içinde çekimli bir fiil veya sonuna cevher fiil getirilmiş bir isim bulunan kelime dizisi, tümce.” (İlhan Ayverdi, Misalli Büyük Türkçe Sözlük)

“Bir duyguyu, bir düşünceyi veya eylemi tam olarak bir hüküm hâlinde anlatan kelimeler dizisi, tümce.” (Yaşar Çağbayır, Ötüken Türkçe Sözlük)

Bu üç tanımdan şöyle bir sonuca varılabilir:

• Cümle mutlaka bir hüküm bildirmeli, yüklemi ek fiil almış bir isim veya bir çekimli fiil olmalıdır.

Kaya Bilgegil: “Cümleyi, bir hüküm bildiren sözdür diye tanımlamak yetersizdir.” demekte ve “Mehmet çalışkan bir öğrencidir.” veya “İnsan en değerli varlıktır.” gibi yüklemi ek fiil almış isim veya isim soylu bir kelime olan cümlelerin hüküm bildirdiğini belirtmektedir.

Cümlenin Özellikleri

» Her cümle bir yüklem ve varsa ona bağlı diğer öğelerden oluşur.
» Cümlede yargı bildiren unsur yüklemdir. Cümle yüklem üzerine kurulur. İhtiyaca göre başka öğelerle desteklenir. 

• Geldim.
• Ben geldim.
• Ben buraya geldim.
• Ben evden buraya geldim.
• Ben evden buraya koşarak geldim.
• Ben evden buraya kadar koşarak geldim.
• Ben seni görmek için evden buraya kadar koşarak geldim.

» Bir cümle anlam ve yargı bildiren, ek-fiille çekimlenmiş bir tek isimden (yüklem) veya zamana ve şahsa göre çekimlenmiş bir tek fiilden (yüklem) de oluşabilir, yüklemi ve birbirini anlam bakımından bütünleyen birden fazla kelime ya da kelime grubundan da. Yani en küçük cümle tek kelimeden oluşabilir.

• Öğretmenim.
• Öğretiyorum.
• Biz sizinde gelmeyeceğiz.
• Sokaklarda, caddelerde, kaldırımlara park eden otolar yüzünden, yayaların rahatça yürüme imkânı kalmadı artık.

Karşılıklı konuşmalarda tek kelimeden oluşan cevap cümleleri önceki kelimelerle tamamlanmaya bırakılmıştır.

— İnsanın elini yakmaz mı?
— Yakmaz.
— Sen çok güzel Türkçe biliyorsun.
— Biliyorum.

CÜMLENİN ÖĞELERİ

Öğe Nedir?

Cümleyi oluşturan bölümlerin her birine öğe denir. Öğeler, yazılı veya sözlü anlatımın anlamlı ve doğru cümleler kurmaya yarayan bölümleridir.

Bugün   /   alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım.

» Anlam bozulmayacak şekilde birbirlerinden ayrılabilirler.

• çıkacağım.
• çarşıya   /   çıkacağım.
• alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım.
• Bugün   /   alış veriş yapmak için   /   çarşıya   /   çıkacağım.

» Her öğe görev ve anlam yönünden bir tek öğeye eşlik eder; onu tamamlar. Bu öğe de yüklemdir.  

» Birinci derecede önem taşıyan öğe yüklemdir. 

• çarşıya   /   çıkacağım.
• alış veriş yapmak için   /  çıkacağım.
• bugün   /   çıkacağım.
• Bugün              alış veriş yapmak için           çarşıya             çıkacağım.
• zaman              amaç                                        yer                   yapılacak
• bakımından      bakımından                           bakımından      iş

» İkinci derecede önemli öğe öznedir. Sadece yüklemden oluşan cümlelerde bile öznenin varlığı, yüklemin taşıdığı şahıs ekinden anlaşılır. 

• Beğendi-k                   “-k” eki “biz”i karşılıyor.

» Sonra tümleçler gelir ki bunlar zarf tümleci, dolaylı tümleç, edat tümleci ve nesnedir. 

• Hiçbir zaman              kader              bizi      senden             ayırmasın.
  Zarf tüml.                   Özne              nesne   d.lı tüml.         yüklem

» Bazı cümlelerde bazı öğeler hiç bulunmaz.

­Yüklemi geçişsiz fiilden oluşan cümleler nesne almazlar. 

• Tarlanın sınırına gelince dinlenmek üzere oturduk.

» İsim cümlelerinde tümleçler pek sık görülmez.

• Ben / de / bir varisin olmakla / bugün / mağrurum.
  Edat tüml.           Zarf tüml.

» Öğelerin tamamı kelime veya kelime grubu hâlinde olabilir.

• Yağız atlar / kişnedi, meşin kırbaç / şakladı.
• Bir dakika / araba / yerinde / durakları.
• Giden geminin arkasından / bakakaldı.

» Yüklem genellikle en sondadır. Diğer öğelerin yerleri anlama, anlatıma göre değişebilir. Genellikle vurgulanmak istenen unsur yüklemin önündedir.

• “Bu şehrin çilesini ben çekerim yıllardır,
  Hasretini ben duyarım.”

» Cümle vurgusu yüklem üzerindedir. Vurgu, gerektiğinde özellikle belirtilmek istenen öğe üzerine çekilebilir, ya da o öğe yükleme yaklaştırılır.

• Ben Ankara’ya yerleştim.
• Ben Ankara’ya yerleştim.
• Ankara’ya en geç ben yerleştim.

» Asıl yargının bulunduğu cümleler gibi, ona bağlı olan yan cümleler de öğelerden oluşur. Öğelerden oluşan bir cümle başka bir cümlenin öğesi de olabilir.

• Vatan için ölenler yüreğimizde yaşarlar. (amaç)

Öğeler bulunurken, 

1. Önce yüklem, sonra özne ve sonra tümleçler aranır.
2. Sorular yükleme sorulup alınan cevaplar yüklemle birlikte tekrar edilmelidir.
3. Öğeler bulunurken tamlamalar ve diğer kelime grupları bölünmez.
4. Bağlaçlar öğe sayılmamalıdır.

• Bugün              alış veriş yapmak için           çarşıya             çıkacağım.
  kelime               kelime grubu                         kelime              kelime

Örnek:

• Semt belediyesine bağlı bir sağlık ocağında fazla iş olmaz.
• Basit muayenelerin ve müdahalelerin dışında ya hastahaneye hasta sevk ederler ya ölüler için defin ruhsatnamesi verirler.
• Masasında bir de bunların koçanları olurdu.
• O koçanlardan kopardığım sayfaların arka yüzüne resimler yapar, otomobil modelleri çizer ya da ilerde keşfetmeyi umduğum makineler uydurur, bir de tanıdığım artistlerin, ünlülerin listesini çıkarırdım.
• Az sonra annem gelir, koçandan temiz bir sayfa koparır, ön yüzünü doldurur, gelenin işini görür, defin ruhsatnamesinde yukarıya ölenin adını yazar, en altta da hep kendi kaşesi ve imzası olurdu.
• Benim gözümde anneme ölüm karşısında üstünlük sağlayan bir şeydi bu. Ölümü başka adreslere gönderirdi. (Murathan Mungan, Pamukçuklar)

Şimdi yukarıdaki cümlelerin öğelerini gösterelim:

Semt belediyesine bağlı bir sağlık ocağında/ fazla iş/ olmaz.

• Semt belediyesine bağlı bir sağlık ocağında » dolaylı tümleç.
• fazla iş » özne.
• olmaz. » yüklem.

Basit muayenelerin ve müdahalelerin dışında /ya/ hastahaneye/ hasta / sevk ederler /ya/ ölüler için/ defin ruhsatnamesi/ verirler.

• Basit muayenelerin ve müdahalelerin dışında »  zarf tümleci.
• ya » bağlaç.
• hastahaneye » dolaylı tümleç.
• hasta » belirtisiz nesne.
• sevk ederler » yüklem.
• ya » bağlaç.
• ölüler için » edat tümleci.
• defin ruhsatnamesi » belirtisiz nesne.
• verirler. » yüklem.

Masasında/ bir de/ bunların koçanları/ olurdu.

• Masasında » dolaylı tümleç.
• bir de  » bağlaç.
• bunların koçanları  »  özne.
• olurdu. » yüklem.

O koçanlardan kopardığım sayfaların arka yüzüne/ resimler/ yapar,/ otomobil modelleri/ çizer/ ya da/ ilerde keşfetmeyi umduğum makineler/ uydurur,/ bir de/ tanıdığım artistlerin, ünlülerin listesini/ çıkarırdım.

• O koçanlardan kopardığım sayfaların arka yüzüne » dolaylı tümleç.
• resimler » belirtisiz nesne.
• yapar » yüklem
• otomobil modelleri  » belirtisiz nesne.
• çizer » yüklem.
• ya da » bağlaç.
• ilerde keşfetmeyi umduğum makineler » belirtisiz nesne.
• uydurur,  » yüklem.
• bir de » bağlaç.
• tanıdığım artistlerin, ünlülerin listesini  » belirtili nesne.
• çıkarırdım. » yüklem.

Az sonra/ annem/ gelir,/ koçandan/ temiz bir sayfa/ koparır,/ ön yüzünü/ doldurur,/ gelenin işini/ görür,/ defin ruhsatnamesinde yukarıya/ ölenin adını/ yazar,/ en altta/ da/ hep/ kendi kaşesi ve imzası/ olurdu.

• Az sonra » zarf tümleci.
• annem » özne.
• gelir,  » yüklem.
• koçandan, » dolaylı tümkeç.
• temiz bir sayfa » belirtisiz nesne.
• koparır,  » yüklem.
• ön yüzünü » belirtili nesne.
• doldurur, » yüklem.
• gelenin işini  » belirtili nesne.
• görür,  » yüklem.
• defin ruhsatnamesinde yukarıya  » dolaylı tümleç.
• ölenin adını  » belirtili nesne.
• yazar, » yüklem.
• en altta » dolaylı tümleç.
• da » bağlaç.
• hep » zarf tümleci.
• kendi kaşesi ve imzası » özne.
• olurdu. » yüklem.

Benim gözümde anneme ölüm karşısında üstünlük sağlayan bir şeydi bu. Ölümü başka adreslere gönderirdi.

• Benim gözümde anneme ölüm karşısında üstünlük sağlayan bir şeydi » yüklem.
• bu.  » özne.
• Ölümü » belirtili nesne.
• başka adreslere » dolaylı tümleç.
• gönderirdi. » yüklem.

Cümlenim Öğeleri Nelerdir?

CÜMLENİN ÖGELERİ

• Yüklem
• Özne
• Nesne
• Dolaylı Tümleç
• Zarf Tümleci
• Cümle Dışı Unsurlar
• Öğeler Bulurken…
• Cümlenin Öğeleri
• Cümle Türleri