Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Hatıra (Anı)

‘Anı‘nın eski karşılığı ‘hatıra‘dır. Edebî bir tür olarak anı, bir kişinin aklının erdiği dönemden itibaren görüp yaşadığı, kendisi ve toplum için önemli gördüğü olayları ve durumları belli bir sistem içinde yazıya döktüğü, genellikle, otobiyografik metinlere denir.

Otobiyografi, kişinin yalnızca kendisiyle ilgili bilgileri verirken anı, hem bireysel hem de sosyal anlamda bilgi içerir.

Günlük tutan yazar, sıcağı sıcağına o günün olay, yaşantı ve düşüncelerini aktarırken; anı yazarı, tarih olmuş eski zamanların olaylarını belleğe ya da belgelere dayalı olarak ortaya koyar. Bu bakımdan anı metinleri yalnızca hatırlanabilen, unutulmayan, kaydedilebilen olayları içerdiği için tarihi aynen aksettirmekten uzaktır, büsbütün objektif olması beklenemez.

Toplumların sosyal hayatlarında anı aktarmak önemli bir gelenektir. Özellikle yaşlı insanlar kendilerinden daha genç kimselere daha önce görüp geçirdiklerini, yaşadıkları ilginç olayları anlatırlar.

Anı yazma geleneği, Tanzimat döneminde, kimi devlet adamlarında batıdaki meslektaşlarına olan özentiden başlamış ve giderek günümüze kadar gelmiştir.

Tanzimat öncesindeki şuara tezkireleri, menakıpname, siyer, vekayi’name, gazavatname, fetihname, sefaretname gibi eserler bilinen anlamıyla birer anı eseri olmasalar da bu türe özgü özellikleri taşırlar.

Anılar konuları itibariyle genellikle siyasî ve edebî olmak üzere iki kategoride değerlendirilmektedir. Bunlar kesin sınırlandırmalar değildir. Bir siyasî anı kitabında edebî anılar da olabilmektedir. Kimi anı kitapları da toplum içinde belli özellikleriyle seçilmiş kişilerin portrelerinden oluşmaktadır.

Halit Fahri Ozansoy: Edebiyatçılarımız Geçiyor (1939),
Yahya Kemal Beyatlı: Siyasî ve Edebî Portreler (1968);
Yusuf Ziya Ortaç: Portreler (1960);
Hakkı Süha Sezgin: Edebî Portreler’i (İstanbul 1997);
Beşir Ayvazoğlu: Defterimde 40 Suret (İstanbul 1996)… gibi.

1. Siyasî ve Askerî Konulu Anılar

Tanzimat’tan sonra anı yazma geleneği devlet yönetiminde bulunmuş önemli kişiler arasında da yaygınlaştı.

1.1. Askerî Konulu Anılar

Afet İnan: Atatürk’ten Hatıralar (1950), Atatürk Hakkında Hatıralar ve Belgeler (1959);
Falih Rıfkı Atay: Atatürk’ün Bana Anlattıkları (1955), Atatürk’ün Hatıraları (1965), Çankaya (1969);
Şevket Süreyya Aydemir: Suyu Arayan Adam (1959);
İsmet Kür: Anılarıyla Atatürk (1965);
Ali Fuat Cebesoy: Sınıf Arkadaşım Atatürk (1997);
Hilmi Yücebaş: Atatürk’ün Nükteleri Fıkraları Hatıraları (1963);
Ahmet Cevat Emre: İki Neslin Tarihi (1960);
Nadir Nadi: Perde Aralığında (1965);
Erdal Öz: Deniş Gezmiş Anlatıyor (1976);
Safa Güner: Köy Enstitüleri Hatıraları (1963);
Yakup Kadri Karaosmanoğlu: Zoraki Diplomat (1955). Politika’da 45 Yıl (1968);
Samet Ağaoğlu: Strazburg Hatıraları (1933), Babamdan Hatıralar (1939), Aşina Yüzler (1965)…
Ahmet Ağaoğlu: Serbest Fırka Hatıraları(2. baskı, 1969);
Erdal İnönü: Anılar ve Düşünceler;
Rauf Denktaş: Rauf Denktaş’ın Hatıraları(4 cilt, 1996);
Emre Kongar: Ben Müsteşarken(1996);
Gülsün Bilgehan: Mevhibe İnönü’nün Anıları, Milliyet, 08.03.1998…

1.2. Hariciye ve Elçilik Anıları

Ülkemizi yurt dışında temsil eden, yurt dışı görevlerinde bulunan bazı kişiler oradaki kimi ilginç gözlem ve izlenimlerini yazıya dökmüşlerdir.

Ali Fuat Cebesoy: Moskova Hatıraları (1955);
Feridun Cemal Erkin: Dışişlerinde 34 Yıl (1980);
Zeki Kuneralp: Sadece Diplomat (1982)…

1.3. Cezaevi ve Avukat Anıları

Ülkemizde belli dönemlerde özellikle aydınlar, sanatçılar, edebiyatçılar ve politikacılar zaman zaman tutuklanmışlardır. Onlar hapishanede yaşadıklarını, yargılanmaları sırasında başlarından geçenleri, çektikleri sıkıntıları ve bu tür kişilerin davalarını üstlenen avukatlar gözlem ve izlenimlerini anı biçiminde yazmışlardır:

Necip Fazıl Kısakürek: Cinnet Mustatili(1955), YılanlıKuyudan(1970);
Bediî Faik: Hapishane Notları (1958);
Halikarnas Balıkçısı: Mavi Sürgün (1971);
Aziz Nesin: Bir Sürgünün Anıları (1971);
Nazlı Ilıcak: Allah Kurtarsın (1987);
Zeynep Oral: Bir Ses (1987);
Sevgi Soysal: Yıldırım Bölge Kadınlar Koğuşu (1976)…

2. Edebiyat ve Sanat Konulu Anılar

Tanzimat döneminden sonra pek çok sanatçı ve yazar, özellikle olgunluk yaşlarında siyasî, sosyal, edebî, kültürel alanlardaki düşünce, gözlem ve izlenimlerini, eserleriyle ilgili açıklamaları yazmışlardır.

2.1. Edebiyat Konulu Anılar

Refik Halit Karay: İstanbul’un İç Yüzü (1920), Üç NesilÜç Hayat (1943);
Ercüment Ekrem Talu: Dünden Hatıralar (1945);
Nihat Sami Banarlı: Yahya Kemal Yaşarken(1959),
Hilmi Yücebaş: Yedi Şairden Hatıralar (1960);
Yusuf Ziya Ortaç: Portreler(1960);
Oktay Akbal: Şair Dostlarım (1964);
Zekeriya Sertel: Mavi Gözlü Dev (1968), Nazım Hikmet’in Son Yılları(1979);
Orhan Kemal: Nazım Hikmet’le Üçbuçuk Yıl (1965);
Mehmet Seyda: Edebiyat Dostları(1970), Çocukluk Yılları(1980);
Mehmet Başaran: Yasaklı (1987);
Mehmet Kemal: Acılı Kuşak (1968);
Demir Özlü: Sürgünde 10 Yıl;
Ömer Faruk Toprak: Duman ve Alev(1969);
Sabiha Sertel: Roman Gibi(1969);
Aziz Nesin: Bir Sürgünün Anıları(1971), Poliste(1967)…
Halide Nusret Zorlutuna: Bir Devrin Romanı(1978);
Meral Tolluoğlu: Babam Nurullah Ataç(1980);
Talip Apaydın: Bozkırda Günler (1952), Karanlığın Kuvveti (1967), Akan Sulara Karşı (1985);
Hikmet Erhan Bener: Bürokratlar(197879);
Muzaffer Buyrukçu: ArkadaşAnılarında Orhan Kemal(1984);
Rıfat Ilgaz: Yokuş Yukarı(1982), Kırk Yıl Önce Kırk Yıl Sonra(1986);
Hasan İzzettin Dinamo: 67 Eylül Kasırgası (1971), 2. Dünya Savaşında Edebiyat Anıları (1984);
Baki Süha Ediboğlu: Bizim Kuşak ve Ötekiler (1968);
Samim Kocagöz: Bu Da Geçti Ya Hu (1992);
Melih Cevdet Anday: Akan Zaman Duran Zaman(1984);
Ahmet Hamdi Tanpınar: “Cahit Sıtkı’ya Dair Hatıralar”, Edebiyat Üzerine Makaleler (1969)…

2.2. Tiyatro ve Tiyatro Sanatçıları İle İlgili Anılar

Kimi tiyatro yazar ve sanatçıları da meslek hayatları boyunca başlarından geçen ilginç olayları kaleme almışlardır.

Hafi Kadri Alpman: Ahmet Fehim Bey’in Hatıraları (1976);
Vasfi Rıza Zobu: O Günden Bu Güne(1977), Uzun Hikâyenin Sonu(1990);
Halit Fahri Ozansoy: Şehir Tiyatrosunun 50. Yılı Darülbedayi Devrinin Eski Günlerinde (1964);
Haldun Dormen: Sürç ü Lisan Ettikse(1977);
Gülriz Sururî: Kıldan İnce Kılıçtan Keskince (1978);
Mücap Ofluoğlu: Bir Avuç Alkış (1985)…

3.3. Basın Anıları

Basın çalışanlarının, yazar ve muhabirlerinin anıları vardır:

Ahmet Rasim: Muharrir, Şair, Edip (1926, 1980);
Ahmet İhsan (Tokgöz): Matbuat Hatıralarım (1930-1931);
Yusuf Ziya Ortaç: Bizim Yokuş (1966);
Necip Fazıl Kısakürek: Babıali (1975);
Vedat Nedim Tör: Yıllar Böyle Geçti (1976)…

3.4. Eğitim ve Öğretmenlik Anıları

Eğitimciler ve öğretmenler, meslekleri gereği yurdun pek çok yerinde bulunarak ülke çocuklarını ve toplumu eğitme sorumluluğunu üstlenmiş kişilerdir. Dolayısıyla eğitimciler birçok sorun, kişi ve gruplarla gerektiğinde mücadele eden kişilerdir. Kimi eğitimciler önemli olaylara tanıklık etmiş olan hayatlarını kaleme almışlardır:

Hıfzırrahman Raşit Öymen: Mektepçiliğin Kâbesinde İntibaât ve Tahassüsat (1926);
Şevket Süreyya Aydemir: Toprak Uyanırsa (1963);
Fikret Madaralı: Ekmekli Dönemeç (1965);
Enver Demir: Bir Öğretmenin Defterinden 41 Yılın Hikâyesi (1968);
M. Rauf İnan: Bir Ömrün Öyküsü (1986);
Kemal Kurdaş: ODTÜ Yıllarım (1998)…

Bu sınıflamanın dışında birkaç örnek:

Abdülhak Şinasi Hisar: GeçmişZaman Köşkleri (1956), Geçmiş zaman Fıkraları (1958)…
Nahit Sırrı Örik: Eski Zaman Kadınları Arasında (1958);
Halit Fahri Ozansoy: Eski İstanbul Ramazanları (1968);
Malik Aksel: Resim Sergisinde Otuz Gün (1943);
Samiha Ayverdi: Bir Dünyadan Bir Dünyaya (1974), Hatıralarla Başbaşa (1977), Hey Gidi Günler Hey (1989);
Esin Afşar: Anılar Yanıltır mı?(1995);
Halit Kıvanç: Hadi Anlat Bakalım Anılar 1 (1998)…

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı

Etiketler

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Hatıra (Anı)

Tahsin Yücel

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Günlük

Benzer İçerikler: