Çoklu Zekâ Nedir? Zekâ Türleri ve Özellikleri

Teknolojinin ve bilimin hızla geliştiği günümüzde, hala dünyada pek çok okulda geleneksel eğitim ve öğretim yolları kullanılmaya devam ediliyor. Okullarda yıllardır uygulanan, kuralları olan ve bol miktarda veriyi ezberlemeye dayalı eğitim sistemine teknoloji toplumunda daha az ihtiyaç duyulacaktır.

Teknoloji ve bilim toplumunda “Problem çözme yeteneği, derinlemesine düşünme ve yaşam boyu aktif öğrenme” giderek daha önemli hale gelecektir.

Yıllarca insanların doğuştan geldiğine inanılan belli bir Zekâya sahip olduğu, yaşamını onunla sürdürdüğü görüşü hakimken artık günümüzde insan Zekâsının sınırları, araştırmalarla birlikte yeniden çizilmeye başlandı.

Günümüzde IQ nun hayattaki başarı konusunda zayıf bir gösterge olduğuna dair pek çok bulgu ortaya çıkarılmıştır. IQ nun doğru kabullenilip yıllarca hakimiyetini sürdürmesi sonucu, toplumlar Zekânın sınırlı olarak ele alınması ile belirlenen kalıba uymayan pek çok yaratıcı akıldan mahrum kalmıştır.

Geçen uzun yıllar sonunda ortaya çıkan ürünler hem eğitimciler hem de aileler açısından hiç umut verici değildi. Çünkü okul hayatı boyunca başarılı sayılan öğrenciler, mezuniyet sonrası büyük sıkıntılarla iş hayatına girebiliyor ve gerçek hayata uyumda pek çok sıkıntı yaşıyorlardı. Bunun gibi “zeki” diye adlandırılan pek çok öğrenci inanılmaz davranışlarla toplumu şaşırtıyor ve antisosyal tavırlarla anne babaları endişelendiriyordu. 1980’li yılların başlarından itibaren dünyanın gelişmiş denilen ülkelerinin pek çoğunda  ahlaki anlamda bir çöküşle birlikte bilim adamları, eğitimciler ve aileler, gençler adına binlerce hayal kırıklığı yaşamaya başladılar.

Bir öğrenme psikoloğu olan Howard GARDNER Zekâ kavramına farklı bir boyut getirdi. GARDNER, 1983’te yazdığı “Aklın Çerçeveleri (Zihin Çerçeveleri)” adlı kitabında kültürlerin ve bilim adamlarının Zekâyı çok kısıtlı olarak tanımlayarak ele aldıklarını, Zekânın bir veya birkaç faktörden çok daha fazlasını içerdiğini ve her insanda 7 farklı Zekânın bulunduğu tezini ortaya attı.

Harward Üniversitesi Eğitim Profesörlerinden olan Haward GARDNER Çoklu Zekâ Teorisini ortaya atmadan önce pek çok bilimsel araştırma sonucundan faydalandı. Bu çalışmalar sonucu insan beyninin farklı bölümlerden oluştuğu ve her bir bölümün özel işlevlere sahip olduğu gerçeği ortaya çıktı.

Prof. GARDNER, çalışmaları sonucu Zekâyı yeniden tanımladı. Zekâ, değişen dünyada yaşamak ve değişimlere uyum sağlamak amacıyla her insanda kendine özgü bulunan yetenekler ve beceriler bütünüdür. İnsan Zekâsı yaşamın her anında, bir makineyi icat ederken, bir hedefi gerçekleştirirken, insanları ikna ederken, bir söküğü dikerken veya bir resim çizerken, bir rolü canlandırırken çok farklı zaman ve durumlarda harekete geçer ve kullanılır.

GARDNER, Zekâ diyerek adlandırdığı 7 farklı beceriyi öğrenme, problem çözme ve insan olma için etkili birer araç olarak tanımladı. Her insan sahip olduğu Zekâlarla birlikte farklı bir öğrenme, problem çözme ve iletişim kurma yöntemine sahiptir.

Dünya tarihine şöyle bir bakıldığında, GARDNER’ın teorisini destekleyen pek çok önemli ayrıntıya, olaya rastlanabilir. Dünyanın en ünlü atletleri, en büyük müzisyenleri girdikleri IQ sınavlarından çok düşük puanlar almışlardır. Böylesine düşük IQ puanlarına göre bu insanlara zeki diyemiyorsak, onları kendi alanlarında bu denli başarılı kılan ne olabilir? Bu başarılı insanların zihinsel yeterliliği farklı ilgi ve beceri alanları ile yeniden tanımlanabilir. Çünkü her insanın kendini ifade ederken kullandığı dil farklıdır. Bir müzisyen kendini yaptığı bestelerle, bir tiyatrocu kendini canlandırdığı rollerle ya da bir ressam çizgileri ile kendini ifade eder.
Her insan farklıdır. Tektir ve özeldir. Her insanın da insanlık kültürüne katkısı farklı yönlerdedir.

Prof. GARDNER yıllar boyu hakimiyetini sürdüren insanların tek bir Zekâya sahip oldukları IQ denen Zekâ anlayışını kırdı. GARDNER’a göre insanların sahip oldukları çoklu Zekâların her biri yaşamak, öğrenmek, problem çözmek ve insan olmak için kullanılan etkili birer araçtırlar.

Prof. GARDNER’ın tanımladığı Zekâ türleri :

1. Sözel – Dilsel Zekâ
2. Mantıksal – Matematiksel Zekâ
3. Görsel – Mekansal Zekâ
4. Bedensel – Kinestetik Zekâ
5. Müziksel – Ritmik Zekâ
6. Kişisel – İçsel Zekâ
7. Kişilerarası – Sosyal Zekâ
8. Doğa – Varoluşcu Zekâ

Son iki yıldır Sosyal ve Kişisel Zekâlar bilim adamları ve eğitim bilimciler tarafından ” Duygusal Zekâ” başlığı altında ele alınmaktadır.

1995 yılında Doğa Zekâsı, (doğadaki nesneleri tanıma ve sıralama becerisi) 8. Zekâ olarak kabul edildi ve üzerinde çalışmalar sürdürülmektedir.

1- Sözel – Dilsel Zekâ Nedir ?

Sözel – Dilsel Zekâ; dili etkili bir biçimde kullanma, kelimelerle ve seslerle düşünme, dildeki kompleks anlamları kavrayabilme, insanları ikna edebilme, dildeki farklı yapıları fark edebilme, yeni yapılar oluşturabilme, farklı dilsel kalıplarla ilgilenme becerisidir.

Sözel – Dilsel Zekâya Sahip İnsanların  Özellikleri :

• Farklı kelimeleri, sesleri, ritimleri, renkleri dinler ve tepkide bulunur.
• Diğer insanların seslerini, dil üslubunu, okumasını ve yazmasını taklit edebilir.
• Dinleyerek, okuyarak, yazarak ve konuşarak öğrenir.
• Cümleleri dinler, yorumlar, farklı bir tarzda ifade eder ve söylediklerini hatırlar.
• Okuduklarını anlar, özetler ve kolaylıkla hatırlar.
• Farklı zamanlarda, farklı amaçlar için, farklı gruplara etkili bir biçimde hitap edebilir.
• Dinleyicileri, konuşmaları ile etkiler. Okuma, yazma, dinleme ve konuşma gibi dil sanatlarında farklı yapılar oluşturabilir.
• Dil bilgisi kurallarını etkili bir biçimde kullanarak yazar. Kelime dağarcığı zengindir.
•  Farklı dilleri öğrenme becerisine sahiptir.
• Hikaye, şiir yazma gibi etkinliklerden zevk alır.
• Yeni dil formları oluşturur.
• Etkili dinleme becerilerine sahiptir.

2- Matematiksel – Mantıksal  Zekâ Nedir ?

Matematiksel – Mantıksal Zekâ; sayılarla çalışma, muhakeme etme, tümevarım ve tümdengelim teknikleri ile düşünebilme, soyut ve sembolik problemleri çözebilme, kavramlar, düşünceler ve fikirler arası kompleks ilişkileri algılayabilme becerisidir.

Matematiksel – Mantıksal Zekâya Sahip İnsanların  Özellikleri :

1. Neden sonuç ilişkilerini çok iyi kurar.
2. Somut cisimleri soyut sembolik ifadelere dönüştürebilir.
3. Mantıksal problem çözümlerinde başarılıdır.
4. Hipotezler kurar ve sınar.
5. Bulmaca ve Zekâ oyunlarını sever.
6. Miktar tahminlerinde bulunur.
7. Grafikler ya da şekiller  halinde verilen ( görsel ) bilgileri yorumlar.
8. Bilgisayar programları hazırlar.
9. Grafik, şema, şekillerle çalışmaktan hoşlanır.

3- Görsel – Mekânsal Zekâ

Görsel-Mekânsal Zekâ; resimlerle, şekillerle düşünebilme, görsel dünyayı algılayabilme, şekil, renk ve dokuları zihnin gözleriyle görebilme ve bunları sanatsal formlara dönüştürebilme yeteneğidir. Psiko-motor becerilerin gelişmesiyle başlar, el-vücut-beyin koordinasyonunun gelişimi küçük kas gelişiminin mükemmel çalışmalarıyla geliştirilebilir.

Görsel ve Mekansal Zekâya Sahip İnsanların Özellikleri :

1. Görerek ve gözleyerek öğrenir.
2. Kolaylıkla yön bulma becerisine sahiptir.
3.  Grafik, diyagram, harita, şekil ve modelleri yorumlayabilir.
4. Dinlediklerinden zihinsel objeler hayaller, resimler üretir. Öğrendiği bilgileri hatırlamada bu zihinsel resimleri kullanır.
5. Çizmek, resim yapmak, boyamak ve modeller oluşturmaktan zevk alır.
6. Üç boyutlu ürünler hazırlamaktan hoşlanır.
7.  Origami ve maketler hazırlar. Bir objenin farklı açılardan perspektifini anlayabilir, onu zihninde canlandırabilir.
8. Öğrendiği bilgileri somut ve görsel sunuşlara dönüştürür.

4- Bedensel – Kinestetik Zekâ

 Kinestetik-Bedensel Zekâ, aklın  ve vücudun mükemmel bir fiziksel performansla birleştirilerek belli bir amaca yönelik faaliyetlerin sergilenebilmesi yeteneğidir.

Kinestetik ve Bedensel Zekâya Sahip  İnsanların Özellikleri:

• Zihin ve vücut koordinasyonlarını etkili bir biçimde kullanır.
• Sağlıklı yaşam konusunda vücuduna özen gösterir.
• Fiziksel işlerde, görevlerde denge, zerafet, maharet ve dakiklik gösterir.
• Çevresini, nesneleri, eşyaları dokunarak ve hareket ederek inceler.  Öğrendiklerine dokunmayı ya da onları kullanmayı tercih eder.
• Fiziksel maharet  isteyen alanlarda ( dans, spor…) yenilikler keşfeder ve farklılıklar ortaya çıkarır.
• Rol yapma, atletizm, dans, dikiş nakış gibi alanlarda yeteneği vardır.
• Aktif katılımla daha iyi öğrenir. Söylenenden daha çok yapılanı hatırlar.
• Gezi-inceleme-model/ maket yapma gibi fiziksel aktivitelere katılımdan zevk alır.
• Organizasyon yapma özelliği gelişmiştir.
• Bulundukları çevreye ve onu kapsayan sistemlere karşı duyarlıdır ve sorumlu davranır.

5- Müziksel – Ritmik Zekâ

Müziksel – Ritmik Zekâ; sesler, notalar, ritimlerle düşünme, farklı sesleri tanıma ve yeni sesler, ritimler üretme, ritmik ve tonal kavramları tanıma ve kullanma, çevreden gelen seslere ve müzik aletlerine karşı duyarlı olabilme becerisidir.

Müziksel Zekâya Sahip İnsanların Özellikleri :

• İnsan sesi ve çevreden gelen sesler gibi çok farklı seslere karşı duyarlıdır, dinler ve tepkide bulunur.
• Müziği yaşamında kullanmak için fırsatlar oluşturur.
• Seslerle nota ve ritimlere karşı özel bir ilgiye sahiptir.
• Müziği hareketlerle birleştirerek farklı figürler ortaya çıkarabilir.
• Müziksel enstrümanlara karşı ilgilidir. Enstrümanları kullanmayı kolaylıkla öğrenebilir.
• Orijinal müzik kompozisyonları oluşturabilir.
• Ritim tutar.
• Öğrendiği şarkıları mırıldanarak gezer.

6- Kişisel – İçsel Zekâ

Kişisel – İçsel Zekâ; kendimiz hakkındaki duygu ve düşünceleri şekillendirebilme, yaşamı sürdürebilme ve yaşadıklarımızdan öğrendiklerimizle, hayat felsefemizi oluşturabilme, yaşamımızı bu doğrultuda planlanma, kişisel istek ve hayaller oluşturabilme becerisidir.

Kişisel Zekâya Sahip İnsanların Özellikleri :

• Yalnız kalmaktan hoşlanır.
• Yaşadığı her olay ve deneyim üzerinde çok fazla düşünür.
• Kendi içinde bir değer ve anlayış sistemi oluşturur. Her şeyde kendinden bir şey arar.
• Kendi duygu ve düşüncelerinin farkındadır.
• Kendisini farklı tarzlarda ifade edebilir; yazar, ressam, heykeltraş…vb.
• Yaşam felsefesini oluşturmaya yönelik bir anlayış içindedir.
• Bireysel çalışmalardan zevk alır.
• Yaşamında motivasyon kaynağı, hedefleridir.
• Kendisi üzerinde düşünmek için çok zaman harcar ve sürekli bir kişisel değerlendirme süreci yaşar.

7- Kişilerarası – Sosyal Zekâ

Sosyal Zekâ insan aklının en önemli özelliklerindendir. Ünlü eğitim bilimci Humprey’e göre insan zihninin en yaratıcı kullanımı, insan ilişkilerini etkili olarak sürdürmekle olur.

Kişilerarası – Sosyal Zekâ insanlarla birlikte çalışabilme, Sözel – Bedensel Zekâ dilini etkili bir biçimde kullanarak çok farklı karakterlere sahip insanlarla kolaylıkla iletişim kurabilme, insanları yönetebilme, onlarla uyumlu çalışabilme ve insanları ikna edebilme becerisidir.

Sosyal Zekâya Sahip Bireylerin Özellikleri :

• Yaşıtları ile ya da farklı yaş grupları ile birlikte olmaktan zevk alır.
• Diğer insanların duygularına karşı duyarlıdır.
• Diğer insanları konuşmaları ile etkiler.
• Grup ve takım çalışmalarından, çok özel ve mükemmel ürünler ortaya çıkararak, gruplar halinde çalışmaktan zevk alır.
• Farklı kültürler, farklı yaşam tarzları konusunda çok meraklıdır.
• Çok küçük yaşlarda bile toplumsal ve politik sorunlarla ilgilenebilir.
• Güçlü bir espri yeteneğine sahiptir.
• Davranışlarının sonuçlarını değerlendirebilir.
• İnsanların her tür davranışına karşı kabul edicidir.
• Sözel ve bedensel dili etkili bir biçimde kullanır.
• Farklı ortamlara, farklı insan topluluklarına girdiklerinde kolaylıkla uyum sağlayabilir.
• İnsanları organize etme yetenekleri vardır.Liderlik vasıflarını taşır.

8- Doğa – Varoluşcu Zekâ

Doğa Zekâsı, doğadaki tüm canlıları tanıma, araştırma ve canlıların yaratılışları üzerine düşünme becerisidir.

Doğa Zekâsı Gelişmiş İnsanların Özellikleri :

• Doğadaki hemen her canlının yaşamına ilgi duyar. Farklı canlı türlerinin isimlerine karşı dikkatlidir; çiçek türleri, hayvan türleri onlar için çok çekicidir.
• Zooloji, botanik, organik kimya, tıp, fotoğrafçılık, dağcılık, izcilik…vb alanlara ilgi duyar.
• Seyahat etmeyi, belgeseller izlemeyi severken, doğa ve gezi dergilerini incelemekten hoşlanır.
• Doğadaki bitki türlerine karşı duyarlıdır.
• Doğanın insanlar üzerindeki ya da insanın doğa üzerindeki etkisi ile ilgilenir.