Büyük Ünlü Uyumu ve Küçük Ünlü Uyumu Nedir? Ünlü Uyumuyla İlgili Kurallar Nelerdir?

Türkçe bir kelimenin ilk hecesindeki ünlü kalın ise diğer hecelerdeki ünlüler de kalın, ilk hecesindeki ünlü ince ise diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur. Ünlüler arasındaki bu uyuma “büyük ünlü uyumu veya kalınlık-incelik uyumu” denir.

“Her medenî milletin konuşma ve yazı dili, karşılaştığı milletlerden alınma kelime ve deyimlerle doludur.”

Yukarıdaki cümlede geçen altı çizili kelimeleri bu kurala göre inceleyelim:

“konuşma, doludur” kelimelerinin tüm hecelerindeki ünlüler kalındır.

“deyimlerle” kelimesinin tüm hecelerindeki ünlüler incedir.

a) Dilimize yabancı dillerden giren kelimelerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

Örnek: telefon, kalem, gazete…

b) Tek heceli kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

Örnek: bir, hiç, kaç…

ç) Bitişik yazılan birleşik kelimelerde ünlü uyumu aranmaz.

Örnek: gecekondu, çekyat, kavuniçi…

d) Kelime sonuna getirilen ekler, kalınlık-incelik bakımından son hecedeki ünlüye uyar.

Örnek: kitap-çı, çiçek-çi, bakım-lı, sevgi-li…

e) “-yor, -ki, -leyin, -ken, -daş, -(i)mtrak, -gil” ekleri, başka şekilleri olmadığından bazı durumlarda ünlü uyumunu bozar.

Örnek: akşamleyin, bakarken, gidiyor, meslektaş, yeşilimtırak, amcamgil…

f) Dilimizde Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan kelimeler vardır.

Örnek: anne, kardeş…

Türkçe bir kelimede düz ünlüden sonra düz (a, e, ı, i), yuvarlak ünlüden sonra yuvarlak dar (u, ü) veya düz geniş (a, e) ünlüler bulunur. Ünlüler arasındaki bu uyuma “küçük ünlü uyumu veya düzlük-yuvarlaklık uyumu“denir.

“Yunus Emre’nin şiirlerinin dilini, yazıldığı devir ve çevreden ayrı ele alamazsınız. Zira o ağacın kökleri gelenek ile beraber, yetiştiği topraklara sımsıkı bağlıdır.”

Yukarıdaki cümlelerde geçen altı çizili kelimeleri bu kurala göre inceleyelim:
“yazıldığı, gelenek” kelimelerinin tüm hecelerindeki ünlüler düzdür.
“kökleri” kelimesinde yuvarlak ünlüden sonra düz ünlüler gelmiştir.

a) Küçük ünlü uyumunda her ünlü kendisinden önceki ünlüye göre değerlendirilir.

Örnek: “kuralcı, güzellik” sözcüklerinde ilk ünlü yuvarlak olduğu halde ikinci ünlü

düz-geniş olduğundan üçüncü ünlünün düz-dar olması küçük ünlü uyumu kuralını bozmaz.

b) Dilimizde Türkçe olduğu hâlde bu kurala uymayan kelimeler vardır.

Örnek: kavun, çamur, avuç…

c) Dilimize yabancı dillerden giren kelimelerde bu kural aranmaz.

Örnek: lavabo, horoz, havuç…

ç) Tek heceli kelimelerde bu kural aranmaz.

Örnek: gül, tek, yol…

d) Bitişik yazılan birleşik kelimelerde bu kural aranmaz.

Örnek: dedikodu, ayakkabı, kardelen…

e) Kelime sonuna getirilen ekler, düzlük-yuvarlaklık bakımından son hecedeki ünlüye uyar.

Örnek: çiçekli, kapısı, kedicik, görmüş mü? …

f) “-yor” eki her zaman, “-ki” eki bazı durumlarda küçük ünlü uyumunu bozar.

Örnek: okulunki, onunki, geliyor, akıyor…

Ayrıca bakınız -> Ünlü Harfler-Ünlü Harflerle İlgili Ses Olayları, Uyumları