Birleşik Cümle, Temel Cümle, Yan Cümle ve Özellikleri

Birleşik cümle, içinde esas yargının bulunduğu bir temel cümle ile onu anlam ve görev bakımından tamamlayan bir veya birden fazla yan cümleden oluşan cümleye birleşik cümle denir. Başka bir ifadeyle birleşik cümle, içinde birden çok yargı bulunan cümledir. Bu yapıdaki cümlelerde bir cümle, bir diğerinin başlangıcı olabilir; hatta belli kurallar ölçüsünde birbirine bağlanır veya başka bir cümlenin içerisinde yer alır.

Birleşik cümlede yan cümlelerin de yüklemlerinin çekimli bir fiil olması, yani tam bir yargı ifade etmesi gerekir. Yan cümle; temel cümledeki yargıyı güçlendirir, onu açıklar, tamamlar ve değişik ilgilerle temel cümleye bağlar. Birleşik cümlede birden çok yan cümle olabilir; ancak bu cümleler temel cümlede bulunan yükleme göre biçimlenir; yani birleşik cümlelerde yan cümleler, temel cümlenin bir ögesi gibi işlev görür.

Birleşik cümleyi oluşturan cümleler de esas olarak birer basit cümledir; ancak bu cümlelerden biri cümlenin anlamını üstlenir, öteki cümleler onu anlam bakımından destekler. Buna göre birleşik cümlenin yapısında yer alan cümleleri şu şekilde adlandırırız:

Bir birleşik cümlede esas yargının bildirildiği cümleye temel cümle denir. Bu cümle yalnız başına da kullanılabilir. Aynı zamanda ana düşünce bu cümlededir; bu nedenle buna “ana cümle” de denir.

Yan cümle, temel cümlenin dışında kalan; ancak temel cümlenin ifade ettiği fikri bir sebebe, bir şarta, bir dileğe bağlayan cümledir. Çoğu zaman temel cümleden önce bulunur ve çekimli bir fiille kurulur. Yan cümle de kuruluş bakımından başlı başına bir cümledir.

Yan cümlenin esas görevi; temel cümleyi anlam yönünden tamamlamak, açıklamak ve güçlendirmektir. O bakımdan yan cümleler, bir yargı taşısalar da anlam ve kuruluş bakımından daima temel cümleye bağlıdır ve temel cümlenin bir ögesi olarak bulunur.

Yan cümlesi çekimli fiille kurulan birleşik cümleler şunlardır:

1. Şartlı birleşik cümleler
2. İç içe birleşik cümleler
3. Ki’li birleşik cümleler

Şartlı birleşik cümle yapılarını çözümlemek:

Şart ifadesine dayalı bir yan cümle ile bir ana cümleden meydana gelen birleşik cümledir. Bir başka deyişle şartlı birleşik cümleler, oluş ve kılışın bir şarta bağlandığı cümlelerdir. Bu oluş ve kılışlar şart (-sA) ekiyle yapılır. Şart kipi, istek ve temenni ifadelerinin dışında tam bir yargı bildirmez. Bu bakımdan temel cümleye yan cümle hazırlar. Bu yan cümleler temel cümleyi şart, zaman, sebep, tahmin, benzetme vb. anlamlarıyla tamamlar. Şart cümlesi, temel cümleden önce gelir ve çok defa da zarf işleviyle temel cümleye bağlanır. Şartlı birleşik cümleler, Türkçenin en eski cümle türlerindendir.

Şartlı birleşik cümleyi çözümlerken önce yan ve temel cümleler belirlenir, sonra her iki cümlenin ayrı ayrı cümle ögeleri bulunur. Yan cümlenin ana cümleyi anlam bakımından hangi yönde tamamladığı belirtilir:

• Ağılda oğlak, doğsa yazıda otu biter. (Atasözü)
• Kurt bunalırsa ağıla varır. (Atasözü)

İnsan sağ iken bilinmezse ölünce hiç bilinmez. (Cevdet Kudret, Küçük Paşa)

Yan cümle: İnsan sağ iken bilinmezse

• bilinmezse : Yüklem
• insan : Özne
• sağ iken : Zarf tümleci

Yan cümle, temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır.

Temel cümle: ölünce hiç bilinmez.

• bilinmez : Yüklem
• (o, insan) : Gizli özne
• ölünce : Zarf tümleci
• hiç : Zarf tümleci

Muradın mahvetmekse bizi bir zelzele ver. (Faruk Nafiz Çamlıbel, Yağmur Duası)

Yan cümle: Muradın bizi mahvetmekse

• mahvetmekse : Yüklem
• muradın : Özne
• bizi : Belirtili nesne

Yan cümle, temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır.

Temel cümle: bir zelzele ver.

• ver : Yüklem
• (sen) : Gizli özne
• bir zelzele : Belirtisiz nesne

Havaya bakarsam hava alırım
Toprağa bakarsam dua alırım
Topraktan ayrılsam nerde kalırım
Benim sadık yarim kara topraktır. (Âşık Veysel Şatıroğlu)

Bu şiire baktığımız zaman üç tane şartlı birleşik cümle ile karşılaşırız. Bunlar şiirin ilk üç dizesidir. Cümleleri teker teker inceleyelim:

Havaya bakarsam hava alırım

dizesinde “Havaya bakarsam” yan cümle; yani şart cümlesi, “hava alırım” ise temel cümledir. Her iki cümlenin öznesi ortaktır; yan cümlenin fiili bakarsamdaki “-m” ve temel cümlenin fiili alırımdaki “-m” kişi eklerinden öznenin ben olduğunu öğreniyoruz.

Öteki dizelerdeki şartlı birleşik cümlelerin yapıları da aynen birinci dizedeki gibidir.

Kadir Mevlam, eser senden uzakta
Bana takdir eylemişse ölümü:
Rahat etmem bu yabancı toprakta,
Cennette de avutamam gönlümü. (Orhan Seyfi Orhon)

Bu örnekte yer alan cümle de şartlı bir cümledir. Bu bakımdan bir temel cümle, bir de yan cümle vardır. Kadir Mevlam, eğer senden uzakta / Bana takdir eylemişse ölümü kısmı, yan cümle; Rahat etmem bu yabancı toprakta / Cennette de avutamam gönlümü kısmı ise temel cümledir. Birleşik yapılı cümle çözümlemelerinde yan cümleler ve temel cümle ayrı ayrı değerlendirilir. Buna göre yan cümlenin ve temel cümlenin öğelerini ayrı ayrı irdeleyelim:

Yan cümlenin öğeleri

Kadir Mevlam, eğer senden uzakta Bana takdir eylemişse ölümü:

• takdir eylemişse : Yüklem
• Kadir Mevlam : Özne
• bana : Yer tamlayıcısı
• senden uzakta : Zarf tümleci
• ölümü : Belirtili nesne
• eğer : Cümle dışı öge (şart edatı)

Yan cümle, temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır.

Temel cümlenin öğeleri

Temel cümle, özneleri ortak sıralı bir cümledir; burada da iki ayrı cümle bulunmaktadır. Bunların da öğelerini ayrı ayrı göstermek gerekir:

Rahat etmem bu yabancı toprakta,
Cennette de avutamam gönlümü.

• rahat etmem : Yüklem
• (ben) : Gizli özne
• bu yabancı toprakta : Yer tamlayıcısı
• avutamam : Yüklem
• (ben) : Gizli özne
• gönlümü : Belirtili nesne
• cennette : Yer tamlayıcısı
• de : Cümle dışı öge (kuvvetlendirme edatı)

Cümledeki kelime grupları ise şunlardır:

• Kadir Mevlam : İyelik grubu ([benim] Kadir Mevlam)
• kadir/ Mevla : Sıfat tamlaması
  sıfat / isim
• takdir/ eyle- : Birleşik fiil grubu
  isim /yardımcı fiil
• senden/ uzak : Uzaklaşma grubu
  hâl ekli is./ isim
• rahat/ et- : Birleşik fiil grubu
  isim/ yar. fiil
• bu /yabancı toprak : Sıfat tamlaması
  sıfat/ isim
• yabancı/ toprak : Sıfat tamlaması
  sıfat/ isim

Yasasan da iki üc yüz sene hatta bin yıl
Bil ki virane saray bir gün elinden gidecek.
Bir sokak saili ya padişah olsan gerdim
Aynı narhı her iki surete takdir edecek. (Hüseyin Rifat)

Bu şiirde de iki tane şartlı birleşik cümle bulunmaktadır: İlk iki dize birinci şartlı birleşik cümle, son iki dize de ikinci şartlı birleşik cümledir. Cümleleri ayrı ayrı ele alıp yapılarını inceleyelim:

Birinci cümle

Yaşasan da iki üç yüz sene hatta bin yıl
Bil ki virane saray bir gün elinden gidecek

Bu şartlı birleşik cümlede yaşasan da iki üç yüz sene hatta bin yıl dizesi yan cümledir, temel cümleyi zarf işleviyle tamamlamaktadır. Bil ki virane saray bir gün elinden gidecek dizesi ise temel cümledir. Temel cümle de ki’li yapılı bir cümledir.

Yan cümlenin öğeleri

Yaşasan da iki üç yüz sene hatta bin yıl

• yaşasan : Yüklem
• (sen) : Özne
• da : Cümle dışı öge (kuvvetlendirme edatı)
• iki üç yüz sene hatta bin yıl : Zarf tümleci

Temel cümlenin öğeleri

Bil ki virane saray bir gün elinden gidecek (ki’li birleşik cümle)

• bil : Yüklem
• (sen) : Gizli özne
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

virane saray bir gün elinden gidecek: Belirtisiz nesne (ki’li birleşik cümlenin yan cümlesi)

• gidecek : Yüklem
• virane saray : Özne
• bir gün : Zarf tümleci
• elinden : Yer tamlayıcısı

Kelime grupları

iki üç yüz sene/ hatta/bin yıl : Bağlama grubu
isim/ bağlaç/ isim

iki üç yüz/ sene : Sıfat Tamlaması
sıfat/ isim

iki üç yüz : Sıfat Tamlaması
bin yıl : Sıfat Tamlaması
virane/ saray : Sıfat Tamlaması
bir gün : Sıfat Tamlaması

İkinci cümle

Bir sokak sâili ya padişah olsan gerdun
Aynı narhı her iki surete taktir edecek

Bu cümlede ise Bir sokak saili ya padişah olsan kısmı yan cümle; gerdun aynı narhı her iki surete takdir edecek kısmı da temel cümledir. Yan cümle, temel cümleyi zarf işleviyle tamamlamaktadır.

Yan cümlenin ögeleri

Bir sokak saili ya padişah olsan

• bir sokak saili ya padişah olsan : Yüklem
• sen : Gizli özne

Temel cümlenin ögeleri

Gerdun aynı narhı her iki surete takdir edecek

• takdir edecek : Yüklem
• gerdun : Özne
• aynı narhı : Belirtili nesne
• her iki surete : Yer tamlayıcısı

Kelime grupları

Bir sokak saili ya padişah/ ol- : Birleşik fiil
isim/ yardımcı fiil

bir/ sokak saili ya padişah : Sıfat tamlaması
sıfat/ isim

sokak saili/ ya/ padişah : Bağlama grubu
isim/ bağlaç/ isim

sokak/ saili : Belirtisiz isim tamlaması
tamlayan/ tamlanan

aynı narh : Sıfat tamlaması
her iki suret : Sıfat tamlaması
takdir et- : Birleşik fiil

(sail: Dilenci. gerdun: Dünya, gökyüzü, sema, felek. narh: Fiyat, bedel. takdir et-: Değer biçmek, fiyat koymak.)

Bu topluluğun fertleri ne kadar Türk kültürü ile dolu olursa o topluluğa dayanan cumhuriyet de o kadar kuvvetli olur. (Mustafa Kemal Atatürk)

Asude olam dersen eğer gelme cihane. (Ziya Paşa)

Artık demir almak günü gelmişse zamandan,
Meçhûle giden bir gemi kalkar bu limandan. (Yahya Kemal Beyatlı)

Titrek bir damladır aksi sevincin
Yüzünün sararmış yapraklarında;
Ne zaman kederden tasarsa için
Şarkılar taşırsın dudaklarında. (Ahmet Muhip Dıranas)

Bir kere görse gözüm köyün aydınlığını
Kül bağlar içerimde bu kızıl kor yığını. (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Şart kipi, istek işlevine de sahiptir. Bu kip, bir istek ve temenni ifade ettiği zaman tam bir yargı bildirir. Ne var ki bu yargı dahi tam anlamıyla kendini hissettirmez, bir kalıplaşma ifadesi taşır. Bu bakımdan şart kipiyle kurulan cümleler ayrı bir cümle olmaktan ziyade temel cümleyi tamamlayan yan cümle özelliği taşır:

Uzanıverse gövdem, taşlara boydan boya:
Alsa buz gibi taşlar alnımdan bu ateşi
Dalıp sokaklar kadar esrarlı bir uykuya,
Ölse, kaldırımların kara sevdalı eşi… (Necip Fazıl Kısakürek)

Bir garip insan olsam, benzemez hiç kimseye,
Tek hece bilmez, tek renk görmez, tek ses işitmez
Karanlığı yoğursam nura döndüresiye
Tırmansam o âna ki, yekparedir ve bitmez. (Necip Fazıl Kısakürek)

İç içe birleşik cümle yapılarını çözümlemek

Bir cümlenin bir görevle başka bir cümlenin içinde yer almasıyla oluşan birleşik cümleye iç içe birleşik cümle adı verilir. İç içe birleşik cümlede iç cümle, temel cümlenin bir ögesi ya da bir isim ögesi olur. Temel cümlenin yüklemi çoklukla “de-, say-, zannet-, farz et-, bil-, gör-, addet-, duy-, işit-, um-” gibi duygu ifadesi taşıyan fiillerden oluşur. İç içe birleşik cümle, daha çok alıntılarda ve aktarmalarda kullanılmaktadır:

Kaç bahar, bülbüle hasret, güle hasret yaşadık;
Görmedik kaç yaz ufuklarda yarım bir mehtâb.
Bu elem defteri dünyada kapansın dilerim…
Dilerim bir daha mahşerde acilsin bu kitâb! (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Yukarıdaki şiirde dört cümle bulunmaktadır. Şiirin her dizesi bir cümledir. Birinci ve ikinci dizeleri oluşturan cümleler basit, üçüncü ve dördüncü dizeler ise iç içe birleşik cümledir. Bu cümlelerin ögelerini ayrı ayrı gösterelim:

Birinci cümle: Kaç bahar bülbüle hasret güle hasret yaşadık

Cümlenin öğeleri

• yaşadık : Yüklem
• (biz) : Gizli özne
• kaç bahar : Zarf tümleci
• bülbüle hasret, güle hasret : Zarf tümleci

Kelime grupları

• kaç bahar : Sıfat tamlaması
• bülbüle hasret : Yaklaşma grubu
• güle hasret : Yaklaşma grubu

İkinci cümle: Görmedik kaç yaz ufuklarda yarım bir mehtâb.

Cümlenin ögeleri:

• görmedik : Yüklem
• (biz) : Gizli özne
• yarım bir mehtâb : Belirtisiz nesne
• kaç yaz : Zarf tümleci
• ufuklarda : Yer tamlayıcısı

Kelime grupları

• yarım bir mehtâb : Sıfat tamlaması
• bir mehtâb : Sıfat tamlaması
• kaç yaz : Sıfat tamlaması

Üçüncü cümle (İç içe birleşik cümle):
Bu elem defteri dünyada kapansın dilerim

Temel cümlenin ögeleri

• dilerim : Yüklem
• (ben) : Gizli özne
• bu elem defteri dünyada kapansın : Belirtisiz nesne (İç cümle)

İç cümlenin ögeleri

• kapansın : Yüklem
• bu elem defteri : Özne
• dünyada : Yer tamlayıcısı

Kelime grupları

• bu elem defteri : Sıfat tamlaması
• elem defteri : Belirtisiz isim tamlaması

Dördüncü cümle (İç içe birleşik cümle):
Dilerim bir daha mahşerde açılsın bu kitâb!

Temel cümlenin ögeleri

• dilerim : Yüklem
• (ben) : Gizli özne
• bir daha mahşerde açılsın bu kitâb : Belirtisiz nesne (İç cümle)

İç cümlenin ögeleri

• açılsın : Yüklem
• bu kitâb : Özne
• bir daha : Zarf
• mahşerde : Yer tamlayıcısı

Kelime grupları

• bir daha : Sıfat tamlaması
• bu kitâb : Sıfat tamlaması

Hepsi, sırtında abâ, günlerce
Gittiler içleri hicranla dolu;
Her günün ufkunu sardıkça gece
Dediler: “Belki son akşamdır bu. (Yahya Kemal Beyatlı)

Birinci cümle:
Hepsi, sırtında abâ, günlerce
Gittiler içleri hicranla dolu

Cümlenin öğeleri

• gittiler : Yüklem
• hepsi : Özne
• sırtında abâ : Zarf tümleci
• günlerce : Zarf tümleci
• içleri hicranla dolu : Zarf tümleci

Kelime grupları

• sırtında abâ : Bulunma grubu
• içleri hicranla dolu : İsnat grubu
• hicranla dolu : Vasıta grubu

İkinci cümle: Bu cümle iç içe birleşik yapılı bir cümledir.
Her günün ufkunu sardıkça gece
Dediler: “Belki son akşamdır bu.”

Temel cümlenin öğeleri

• dediler : Yüklem
• (onlar) : Gizli özne
• her günün ufkunu sardıkça gece : Zarf tümleci
• belki son akşamdır bu : Nesne (İç cümle)

İç cümlenin öğeleri

• son akşamdır : Yüklem
• bu : Özne
• belki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Kelime grupları

• Gece/ her günün ufkunu/sardıkça : Zarf-fiil grubu
  özne/ nesne/ zarf-fiil
• her günün ufku : Belirtili isim tamlaması
• her gün : Sıfat tamlaması
• son akşam : Sıfat tamlaması

Bir günde doğup can veren altın kelebekler,
Bizden daha genç öldü bu şâir diyecekler! (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu dizelerdeki cümle de iç içe birleşik cümledir. Cümlenin ögelerini inceleyelim:

Temel cümlenin ögeleri

• diyecekler : Yüklem
• Bir günde doğup can veren altın kelebekler : Özne
• Bizden daha genç öldü bu şâir : Belirtisiz nesne (İç cümle)

İç cümlenin öğeleri

• öldü : Yüklem
• bu şâir : Özne
• bizden daha genç : Zarf tümleci

Kelime grupları

bir günde doğup can veren/ altın kelebekler : Sıfat tamlaması
sıfat/ isim

bir günde doğup/ can veren : Sıfat-fiil grubu
zarf/ sıfat-fiil

bir günde/ doğup : Zarf-fiil grubu
zarf/ zarf-fiil

bir/ gün : Sıfat tamlaması
sıfat/ isim

can/ ver- : Birleşik fiil
isim/ yar.fiil

altın/ kelebekler : Sıfat tamlaması
sıfat/ isim

bizden/ daha genç : Uzaklaşma grubu
hâl ekli isim/ sıfat

daha genç : Sıfat tamlaması

bu şâir : Sıfat tamlaması

Ben seni en mehîb dağlara sordum;
Adını duyunca hep titrediler;
Yüzlerce gün görmüş diyara sordum:
“O burdan za ferle geçti!” dediler. (Mehmet Emin Yurdakul)

DİYORLAR

Ölürsem yazıktır sana kanmadan,
Kollarım boynunda halkalanmadan,
Bir günüm geçmiyor seni anmadan,
Derdine katlandım hiç usanmadan…
Diyorlar: Kül olmaz ateş yanmadan,
Denizler durulmaz dalgalanmadan!

Saadet benziyor boş bir serâba,
Düşüyor her seven gönül azâba,
Gelmiyor çekilen dertler hesaba,
Diyorum: Sebep ne bu ıztıraba?
Diyorlar: Kül olmaz ateş yanmadan,
Denizler durulmaz dalgalanmadan! (Orhan Seyfi Orhon)

Büyük önder Atatürk, “Hayatta en hakiki mürşit ilimdir. ” diyor.

Büyük düşünür B. Russel, “Mutluluk, insanın kendi çabası ile elde ettiği bir basarıdır. ” diyor.

Tolstoy, “Sanat heyecan doğurma vasıtasıdır. ” diyor.

Henüz bana “Yolun sonu budur!” denmedi,
Ben ömrümü harcadım bu yollar tükenmedi. (Faruk Nafiz Çamlıbel)

“Ben muallimliği, terbiyeyi başka türlü anlıyorum, dedi ve bahsi değiştirdi. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Ne civarda bir köy var, ne bir evin hayâli,
Sonun ademdir diyor, insana yolun hâli

“İnleyen, memleketimdir bu tekerlekte!” dedim;
“Hangi bir köylü bu kağnıyle sürünmekte” dedim; (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Soru eki bazen soru niteliğini yitirerek cümlelerde bağlama, kuvvetlendirme ve zaman kavramını içine alan işlevlerde de bulunabilir. Bu cümleleri de iç içe birleşik cümle olarak değerlendirmek mümkündür:

O bizim kendisine teklif ettiğimiz münferit unsurlardan birisiyle karşılaştı mı bütünü istiyor. (Ahmet Hamdi Tanpınar)

O çay ağır akar, yorgun mu bilmem?
Mehtabı hasta mı, solgun mu bilmem?
Yaslı gelin gibi mahzun mu bilmem?
Yüce dağ başında siyah gül vardır. (Rıza Tevfik Bölükbaşı)

Bir kanat yumuşaklığıyla
Gökten indi mi akşamlar,
Sonsuzlaşan yollara dalmış
Tasalı gözler olur camlar. (Ahmet Muhip Dıranas)

Bir parıltı gördü mü gözler hemen dalıyor,
Göğüsler çekilerek nefesler daralıyor. (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Ki’li birleşik cümle yapılarını açıklamalar ve örnek cümle çözümlemeleri:

Farsçada çeşitli görevlerle kullanılan “ki” bağlacı, Türk yazı dilinde de başlangıçtan beri cümleleri birbirine bağlayan bir bağlaç olarak kullanılagelmiştir. Türkçenin söz dizimine ve ifade tarzına bazı anlam incelikleri kazandırdığından ki bağlacı, bugün de dilimizde canlı bir şekilde kullanılmaktadır.

Eski Türkçe devresinden beri Türk dilinin her sahasında görülen “kim” soru zamiri de ki’nin etkisiyle bağlaç göreviyle kullanılmıştır. Ki’nin etkisi altında onun bütün görevlerini yüklenen “kim”, önceleri “ki” ile yan yana kullanıldığı hâlde, sonradan “ki”nin yaygınlaşarak benimsenmesinden dolayı bağlaç işlevini kaybedip yerini ki’ye bırakmış ve sadece soru zamiri olarak kullanılmaya devam etmiştir.

Ki/kim, birleşik cümlelerde iki cümleyi birbirine bağlayan bir bağlaçtır. İşte bağlaç olan “ki/kim” ile kurulan birleşik cümlelere ki’li birleşik cümle adı verilir. Bu tür birleşik cümlelerde iki cümleyi birbirine bağlayan ki bağlacıdır. Bu cümleler bir temel cümle ile onu çeşitli bakımlardan tamamlayan bir yan cümleden oluşurlar. Yan cümle ya doğrudan doğruya temel cümle yüklemine bağlı olup yüklemin tamamlayıcı bir ögesidir (özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı, yüklem ismi) ya da temel cümlenin ögelerinden birine bağlı olup onu belirten, tamamlayan, niteleyen bir unsurdur. Ancak bu yapıdaki cümlelerde temel cümle, yan cümleden önce yer almaktadır. Bu ise Türkçenin öge sırasını belirleyen, yardımcı ögenin asıl ögeden önce gelmesi kuralına aykırıdır. Bu yüzden ki’li birleşik cümleler, kuruluş bakımından Türkçeye yabancıdır. Ancak bunları da Türkçe yapılı cümleler hâlinde ifade etmek mümkündür.

Ki’li birleşik cümleleri çözümlerken önce yan ve temel cümleler tespit edilir, sonra her iki cümlenin ayrı ayrı cümle ögeleri bulunur. Yan cümlenin temel cümleyi anlam bakımından hangi yönden tamamladığı belirtilir:

Bırak beni haykırayım susarsam sen matem et;
Unutma ki şâirleri haykırmayan bir millet,
Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir. (Mehmet Emin Yurdakul)

Bu şiirde üç cümle vardır. Birinci cümle “Bırak beni haykırayım”, sıralı bir cümledir. Anlam ilgisiyle birbirine bağlı olan bu cümlede de iki ayrı bağımsız cümle bulunmaktadır: “Bırak beni” ve “haykırayım”.

♦ Bırak beni

Cümlenin ögeleri

• bırak : Yüklem
• (sen) : Gizli özne
• beni : Belirtili nesne

♦ Haykırayım

Cümlenin ögeleri

• haykırayım : Yüklem
• (ben) : Gizli özne

Şiirdeki ikinci cümle “Susarsam sen matem et” cümlesidir. Bu da şartlı birleşik bir cümledir.

Yan cümle: Susarsam

• susarsam : Yüklem
• (ben) : Gizli özne

Yan cümle, temel cümleyi zarf işleviyle tamamlamaktadır.

Temel cümle: Sen matem et

• matem et : Yüklem
• sen : Özne

Kelime grupları

• matem et- : Birleşik fiil

Şiirdeki üçüncü cümle ise ki’li birleşik cümledir. Bu cümlede de bir temel ve bir de yan cümle olmak üzere iki cümle bulunmaktadır.

Unutma ki şâirleri haykırmayan bir millet,
Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

Temel cümle: Unutma ki

• unutma : Yüklem
• (sen) : Gizli özne
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: Şâirleri haykırmayan bir millet, sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

• sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir : Yüklem
• şâirleri haykırmayan bir millet : Özne

Yan cümle, temel cümleyi nesne göreviyle tamamlamaktadır: Şairleri haykırmayan bir millet(in) sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibi [olduğunu] unutma.

Kelime grupları

• şâirleri haykırmayan bir millet : Sıfat tamlaması
• şâirleri haykırmayan : Sıfat-fiil grubu
• bir millet : Sıfat tamlaması
• sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibi : Edat grubu
• sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk : Sıfat tamlaması
• sevenleri toprak olmuş : Sıfat-fiil grubu
• toprak ol- : Birleşik fiil
• öksüz çocuk : Sıfat tamlaması

Beni hâlâ bu genç unutmadı mı
Ki bugün bekliyor bu yollarda? (Yahya Kemal Beyatlı)

Temel cümle: Beni hâlâ bit genç unutmadı mı ki

• unutmadı mı : Yüklem
• bu genç : Özne
• beni : Belirtili nesne
• hâlâ : Zarf tümleci
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: Bugün bu yollarda bekliyor

• bekliyor : Yüklem
• (o) : Gizli Özne
• bugün : Zarf tümleci
• bu yollarda : Yer tamlayıcısı

Yan cümle temel cümleyi zarf işlevi ile tamamlamaktadır: Bu genç, bugün bu yollarda beklediğine göre beni hâlâ unutmadı mı?

Kâmildir o insan ki yaşar hatıralarla (Yahya Kemal Beyatlı)

Temel cümle: Kâmildir o insan ki

• kâmildir : Yüklem
• o insan : Özne
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: yaşar hatıralarla

• yaşar : Yüklem
• hatıralarla : Zarf tümleci

Yan cümle, temel cümlenin öznesinin sıfatı durumundadır: Hatırlarla yaşayan o insan kâmildir.

En âdi eşyayı öyle biçime getiriyorlar ki mücevher gibi görünüyor. (Peyami Safa, Fatih-Harbiye)

Temel cümle: En âdi eşyayı öyle biçime getiriyorlar ki

• getiriyorlar : Yüklem
• en adi eşyayı : Nesne
• öyle biçime : Yer tamlayıcısı
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: mücevher gibi görünüyor

• görünüyor : Yüklem
• mücevher gibi : Zarf tümleci

Yardımcı cümle, temel cümlenin yer tamlayıcısının sıfatı durumundadır: En âdi eşyayı, mücevher gibi görünen biçime getiriyorlar. Bu sıfat cümlesi temel cümlede “öyle” sıfatı ile temsil edilmektedir.

Dilerim ki fânî dünyada hiç kimse
Ömrünü mihnetle telef etmesin. (Rıza Tevfik Bölükbaşı)

Temel cümle: Dilerim ki dilerim : Yüklem

• (ben) : Gizli özne
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: Fânî dünyada hiç kimse ömrünü mihnetle telef etmesin

• telef etmesin : Yüklem
• hiç kimse : Özne
• ömrünü : Belirtili nesne
• fânî dünyada : Yer tamlayıcısı
• mihnetle : Zarf tümleci

Yan cümle, temel cümleye nesne göreviyle katılmaktadır: Fânî dünyada hiç kimsenin ömrünü mihnetle telef etmemesini dilerim.

Kelime grupları

• fânî dünya : Sıfat tamlaması
• hiç kimse : Sıfat tamlaması
• telef et- : Birleşik fiil

Gönlüm isterdi ki mazini dirilten sanat
Sana tarihini her lahza hayal ettirsin (Yahya Kemal Beyatlı)

Temel cümle: Gönlüm isterdi ki

• isterdi : Yüklem
• gönlüm : Özne
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: mazini dirilten sanat sana tarihini her lahza hayal ettirsin

• hayal ettirsin : Yüklem
• mazini dirilten sanat : Özne
• sana : Yer tamlayıcısı
• tarihini : Belirtili nesne
• her lahza : Zarf tümleci

Yan cümle, temel cümleye nesne göreviyle katılmaktadır: Gönlüm mazini dirilten sanatın sana tarihini her lahza hayal ettirmesini isterdi.

Atları hızlı sür ki köye pek geç varmasın,
Nişanlımın gözleri yollarda kararmasın. (Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu dizelerde iki cümle bulunmaktadır. Birinci dize ki’li birleşik cümledir. İkinci dize ise basit bir cümledir.

Temel cümle: Atları hızlı sür ki

• sür : Yüklem
• (sen) : Gizli özne
• atlan : Belirtili nesne
• hızlı : Zarf tümleci
• ki : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: köye pek geç varmasın varmasın : Yüklem

• (o) : Gizli özne
• köye : Yer tamlayıcısı
• pek geç : Zarf tümleci

Yan cümle, temel cümleye zarf göreviyle katılmaktadır: Köye pek geç varmaması [için] atları hızlı sür.

Kaynak: Prof. Dr. Mustafa Özkan, Türkçede Cümle Bilgisi