Bağlam Nedir? Bağlam Örnekleri, Bağlam Etkinlikleri

Sözcükler, farklı ortamlarda cümle içerisinde değişik anlamlar ifade edecek şekilde kullanılabilir; bu kullanımlara “bağlam” adı verilir. Bir başka ifadeyle, sözcüklerin ortama bağlı olarak cümle içerisinde kazandığı anlamlara bağlam denir.

Türkçe Sözlük bağlam için şu karşılıkları veriyor:

1. Herhangi bir olguda olaylar, durumlar, ilişkiler örgüsü veya bağlantısı, kontekst.

2. Bir dilbirimini çevreleyen, ondan önce ve sonra gelen, birçok durumda söz konusu birimi etkileyen birim veya birimler bütünü.

Bağlamın, bir dilbilim terimi olarak yukarıdaki anlamlarıyla ele alıyoruz; çünkü anlamlı en küçük dilbilimi olan kelimeler (göstergeler), bir bağlamda anlam ve değer kazanır. Bunu şöyle açıklayabiliriz:

Tahtada “el” kelimesinin yazılı olduğunu varsayalım. Acaba bu kelimenin gerçek anlamda mı yoksa mecaz anlamda mı; tutma organı mı yoksa, “yabancı” karşılığında mı kullanıldığını söyleyebilir miyiz? Elbette söylemeyiz; çünkü bu kelime bir bağlamdan (ortamdan) yoksundur. Kelimenin hangi anlamı yüklendiğini biz ancak bir bağlamla anlayabiliriz. Bu, bütün dil göstergeleri için geçerlidir.

• El elin eşeğini türkü söyleyerek arar.
• Bir elin nesi var iki elin sesi var.
• Elini ve dilini kötülüklerden koru.
• Ellerini yıkamadan sofraya oturma.
• Başkasına el açacağına git, çalış ve ekmeğini kendin kazan.

Yukarıdaki cümlelerde el kelimesi; hem yabancı hem tutma organı anlamlarında hem de mecaz olarak bir deyim içinde kullanılmıştır. Biz cümleleri okuduktan soma bu kelimenin hangi anlamda kullanıldığını anlarız.

Buradan bağlamla ilgili genel bir sonuca ulaşabiliriz. O da “kelimelerin anlamları yoktur; kullanımları vardır.” Yani biz kelimeye hangi anlam yüklersek (gerçek, mecaz, kinaye vs.) kelime o anlama gelir. Bu da bağlamla ilgilidir.

Bağlam, sadece kelimelerin anlaşılması ile sınırlı bir şey değildir; ses, hareket, imaj, resim gibi birçok olgu ve durumun anlaşılması, yanlış anlaşılması veya hiç anlaşılmaması gene bağlamla ilgilidir. Örneğin; öğretmenin sınıfta masaya kalemle vurması öğrencilere bir uyarı anlamı taşır ve öğrenciler bundan, “Susunuz, dinleyiniz, konuşmayınız, dikkat ediniz, buraya bakınız.” vb. anlamlar çıkarır. Oysa bu hareketin yukarıda sıralanan durumlarla ilgili bir anlamı yoktur.

Bir el hareketi yolun kenarında otostop veya araçları durdurma anlamına gelirken başka bir yerde bu hareket aynı anlama gelmediği gibi anlamsız bulunabilir, hatta bu hareketten kötü bir anlam bile çıkarılabilir. Örneğin; savaş filmlerinde beyaz mendil (bez) sallamak teslim olmayı, ateşkesi işaret ederken; bu hareket sokak ortasında aynı anlama gelmez. Örnekleri çoğaltabiliriz. Bütün bunlar bizi göstergelerin ancak bağlamıyla bir değer ve anlam taşıdıklan sonucuna götürür.

Bir dilbilimi olarak aşağıdaki göstergeleri inceleyelim:

Şehit olmak, ölmek, vefat etmek, hayata gözlerini yummak, dünyasını değiştirmek, gebermek, tahtalı köye gitmek, Mevlasına kavuşmak, eşek cennetini boylamak… Bütün bu kelime grupları; “ruhun bedeni terk etmesi” ortak paydasında birleşmektedir. Ancak anlam bakımından birbirine benzeyen bu kelimelerin hiçbiri diğerinin yerine kullanılamaz. Bu kelimelerden birini kullanmaya kalktığımızda onunla anlam birlikteliği kuracak olan kelimeler de değişir. Aynı bağlamda yer alabilecek (eş anlamlı) olanlar dışında hepsi kendi bağlamını kendi seçer. Yani ölümü kutsal bir dava uğrunda olan kişi için şehit olmayı kullanırız; bu kelimeyi kullandığımız cümlede diğer kelimeler de bağdaşıklık ilişkisi kurar. Örneğin; şehit olan bir kişi için tahtalı köye gitti, eşek cennetini boyladı gibi argolar kullanmayız. Görüldüğü gibi ölen kişinin aynı dinden, aynı kültürden olması, sadece onun için kullanacağımız kelimeyi değil bağlamı da belirlemektedir. Kimse İstiklal Savaşı’nda Türklerle savaşırken ölen veya Hz.Peygamberle Bedir’de karşı karşıya savaşırken öldürülen birinin ölümü için gelişi güzel bir kelime kullanmaz; bunun gibi öldüren için de “katil” sıfatını değil ”kahraman” sıfatını kullanır.

Her millet, günlük hayatında, her duruma uygun bir söz kalıbı geliştirmiştir. Selamlaşma, hediye verme, kızma gibi durumlarda insanlar, içinde yaşadıkları toplumun kalıplaşmış kelime ve kavramlannı kullanarak ona uygun jest ve mimiklerle karşılık verir.

Uzun zaman başka kültürlerin içinde kalan kişilerde de görülen bu duruma, ülkemizde kalan futbolcu ve antrenörlerin (çalıştırıcılann) konuşmalarını, hâl ve tavırlannı örnek olarak verebiliriz. Bu durum aynı zamanda zihniyetin de nasıl belirlendiğini gösteren iyi bir örnektir. Çünkü o kişilerin, Müslüman olmamalarına rağmen sevinç, öfke ve beklenti gibi durumlarda Türk kültürüne dinden geçmiş kavramları kullandıklarını görüyoruz. İnşallah, maşallah gibi. Oysa bu kelimeler bağlama göre değer kazanan kavramlardır.

Bağlamla İlgili Etkinlik ve Soru Örnekleri

Kültürel özellik kazanmış olan aşağıdaki kelimeleri uygun davranışlarla (bağlam) eşleştiriniz:

Sözler: Hay Allah, İllallah, Evellallah, İnşallah, Alimallah, Ya Allah, Vallah Billâh, Fesuphanallah, Hasbünallah, Allah be, Maşallah, Bismillah, Allah Allah

Bağlamları: işe başlarken, işi başaramazsak, pes edersek, iş canımızı sıkarsa, daha çok sıkarsa, taahhüt, şaşınrsak, kendimize güvenirsek, azmedersek, sonuna kadar gitmek istersek, rahatlarsak veya iş istediğimiz gibi sonuçlanırsa, işe başlamadan önce dikkat edilirse bu birimler aynı zamanda zihniyeti gösteren birimlerdir. Başlangıçta dine ait olan bu birimler gittikçe kültürel bir değer olmuş ve davranışlarımızı izah eder hale gelmiştir.

Birimler sözlüklerde farklı, kullanımda farklı değer kazandıkları için dil-söz ayrımını da örnekler özelliktedir.

Etkinlik -1

• Taburcu olmak
• Terhis olmak
• Tezkere almak
• Tahliye olmak
• Tatil olmak

göstergelerinin anlamlarını araştırınız. Bu göstergeleri cümle içinde kullanınız. Göstergelerin İçinde bulundukları bağlamı (bir anlam oluşturmak için yanına aldığı diğer kelimeleri nasıl belirlediğini) açıklayınız.

Etkinlik – 2

ÖSS’de çıkmış sorular İçinden sözcükte anlam ve deyimler konusunu tarayınız. Cümlede kelimelerin gerçek veya mecaz anlamda kullanılıp kullanılmadığıyla ilgili sorular bulunuz ve çözümleyiniz.

Etkinlik – 3

İstiklal Marşı‘nın yedinci kıtasında geçen kelimelerden hangilerinin gerçek, hangilerinin mecaz anlamda kullanıldığını söyleyiniz. Bulduğunuz mecaz anlamlı kelime ve kelime gruplarını gerçek anlamda yorumlamaya çalışınız. Anlamın bundan nasıl etkilendiğini söyleyiniz. Bunun bağlamla ilgisini açıklayınız.

Etkinlik – 4

Yüz, göz, ayak kelimeleri ile ilgili beşer tane deyim bulunuz. Deyimleri birer cümlede kullanınız. Deyimlerin cümle içinde diğer kelimeleri nasıl belirlediğini, etkilediğini açıklayınız.

Kaynak: Türk Edebiyatı Öğretmen El Kitabı/ Kâmil Yeşil