Anı (Hatıra) Türü ve Örnekleri

Anı (Hatıra): Yazarın tanık olduğu veya bizzat başından geçen bir olayı belli bir zaman geçtikten sonra kaleme alması ile oluşan yazılı anlatım türüne anı denir.

Hatıralar genellikle gerçek olaylar üzerine inşa edilmekle birlikte samimilik, içtenlik hatıralarda aranan başlıca niteliklerdir. Hatıralar genellikle birinci şahsın ağzından anlatılır. Hatıraların tarihe ışık tutmak, tarihten ders çıkarmak, tanınmış kişilerin hayatlarını, tecrübelerini kitlelere duyurmak, gelecek kuşaklara mesaj vermek gibi özellikleri vardır. Hatıralar kendi içinde politik hatıralar, edebi hatıralar, iş dünyası hatıraları ve askeri hatıralar gibi bölümlere ayrılır.

Anı Türünün Gelişimi ve Türk Edebiyatında Anı

İnsanlar yaşadıkları acı tatlı tecrübeleri başkaları ile paylaşmak ister. Anılar ile birlikte geçmişteki günler yeniden yaşanır. Kendi hafızamızdan yararlandığımız gibi belgelerden, gazete kupürlerinden, dergilerden ve bizim haricimizdeki görgü tanıklarından faydalanılır.

Anının ilk örneği eski Yunan’da Ksenophon’un (Ksenöpon) yazdığı Anabasis‘tir. Rönesans ile birlikte Batı’da gelişimini artıran anı;

• 18. yüzyılda Rousseau, Saint-Simon, Goethe,
• 19. yüzyılda Victor Hugo, Stendhal, Tolstoy gibi isimleri yetiştirmiştir.
• Bizim edebiyatımızdaki ilk anı örneği olarak ise 7. asırdaki Göktürk Yazıtları kabul edilir.
• Babür Şah’ın 16. yüzyılda yazdığı Babürname de anı niteliği gösterir.
• Ebulgazi Bahadır Han’ın 17. yüzyıldaki Şecere-i Türkî‘si anı örneklerimizdendir.

Tanzimat dönemi (1839) ile birlikte gelişen hatıra türünde II. Meşrutiyet (1908) sonrası hareketlilik hızlanır:

• Ziya Paşa – Defter-i Amal,
• Muallim Naci – Ömer’in Çocukluğu,
• Ahmet Mithat Efendi – Menfa,
• Namık Kemal – Magosa Hatıraları,
• Ahmet Rasim – Gecelerim, Ömr-i Edebi, “Muharrir-Şair-Edip“, Falaka, Gülüp Ağladıklarım,
• Halit Ziya Uşaklıgil – Kırk Yıl, Saray ve Ötesi, Bir Acı Hikaye,
• Hüseyin Cahit Yalçın – Edebi Hatıralar,
• Ruşen Eşref Ünaydın – Atatürk’ü Özleyiş,
• Yakup Kadri Karaosmanoğlu – Gençlik ve Edebiyat Hatıraları, Zoraki Diplomat, Politikada 45 Yıl, Anamın Kitabı,
• Yahya Kemal – Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebi Hatıralarım,
• Yusuf Ziya Ortaç – Portreler, Bizim Yokuş,
• Refik Halit Karay – İstanbul’un İç Yüzü,
• Halide Edip Adıvar – Mor Salkımlı Ev, Türkün Ateşle İmtihanı,
• Falih Rıfkı Atay – Çankaya,
• Şevket Süreyya Aydemir – Suyu Arayan Adam…

adlı eserleri edebiyatımızda bu türün tanınmış ilk ve önemli örneklerindendir.

Anının Genel Özellikleri

•  Politika, spor, edebiyat, bilim gibi alanlardaki ünlü kişilerin hayatında izler bırakan anlarını kaleme almak ihtiyacından doğar.
• Çıkış noktası yaşanmış olaylardır.
• Olayların yaşanmasında uzun süre sonra yazılması çok fazla ayrıntının yer almamasına sebep olur.
• Aradan uzun süre geçtikten sonra yazılmaları olaylara daha olgun, tarafsız bakılmasını sağlar.
• Günlükler gibi günü gününe tutulmaz; hatıralar toparlanarak metin oluşturulur.
• Hatıranın ilk örneği eski Yunan’daki Ksenophon’un yazdığı Anabasis kabul edilirken, bizdeki ilk örnek 7. yüzyılda yazılan Orhun Abideleri’dir.

İlk okuduğum eserle beraber bende yazı yazmak hevesi peyda olmuştu. Az zamanda o vakit Türkçe mevcut olup hatmettiğim eserler kadar kitap yazdığına zannederim. Bunlar evvela tabii pek çocukça şeylerdi. Fakat mürûr-ı zamanla mütâlaâtım vüsat peyda ettikçe, ufk-ı ilhamım da derece-i iktidarım da zaruri olarak genişliyor idi. Böylece on altı, on yedi yaşıma geldiğim vakit edebiyatımızın bilhassa son eserlerini devretmiş, Kemal’i, Ekrem’i, Hamit’i Mithat’ı hatmetmiş, hatta Fransız edebiyatına dahil olarak Dode’yi [Daudet] Flober’i [Flaubert] tanımış ve Safo’nun [Sapho], Madam Bovari’nin [Madame Bovary] meftunu olmuş idim. Tabii olarak şiddetle onların taht-ı tesirinde bulunuyordum. İşte Halit Ziya ‘nın Nedime ‘si o sırada neşrolundu. (1308)
Diyebilirim ki Nedime hiç kimsede bendeki kadar derin, nafiz bir tesir yapmamıştır. Nemide üslubuyla olsun, tahkiyesiyle olsun, benim aradığına, beklediğim, istediğim his ve keşfedip de meydana getiremediğim, getiremeyeceğim bütün güzellikleri cem etmişti.

Kemal’ler, Ekrem’ler ruhumun ihtiyaçlarını tatmin edemiyordu. Ben daha asabi, daha ince, daha hasta bir lisan ile başka bir şeyler, yeni bir şeyler istiyordum. Vakıa iki üç sene evvel Samipaşazade Sezai Bey’in Sergüzeşt’i neşrolunmuştu. Ve bu eserde mevcuda nazaran büyük bir yenilik hatvesi var idi. Fakat Sergüzeşt’teki romancılık benim istediğim tarzdan ziyade Ahmet Mithat’ın usûlüne, üslup ise, tahayyül ettiğim lerzan üslubdan ziyade artık eskimeye başlamış Kemal ‘in üslubuna daha yakın idi.

Ne zaman Fransızca veya İngilizce bir eser okurken beni derin bir vecd ile titreten güzel bir sahifeye rast gelsem, aynı zamanda “Niçin bizde de yok” diye derin bir elemle sızlardım. Ve Halit Ziya’dır ki beni bu öksüzlükten kurtardı.

Nemide son Fransız romanlarında meftun olduğum tarzda ince ve yeni bir sanatkarlıkla tertip edilmiş idi. Üslubu ise bu sanatkarlıkla hem-ayar pek yüksek, pek yeni, pek müzehher bir üslup, bilahare bazı eserlerinde tezahür eden ağırlıktan arı, sade basit bir şiiriyetle mümtaz bir tahkiye üslubu idi ve beni birden cezb ü mest etti.

Mektepte sınıf arkadaşlarımın arasında, İzmirli bir efendi var idi. Bu efendi İzmir’de iken, Hâlit Ziya’nın derslerinde bulunmuş idi. Genç üstat hakkında malumat almağa başladığım arkadaşım, eski hocası için gösterdiğim meftuniyeti görünce kendinde bulunan eski Hizmet gazetesi nüshalarını bana hediye etti ki, Hâlit Ziya Bey’in o zamana kadar yazdığı ve henüz kitap şeklinde neşredilmemiş eserlerinin hepsi de bunlarda tefrika edilmiş idi: Bu Muydu?, Heyhat, Ferdi ve Şürekası, Bir Ölünün Defteri.. Bila-mübalağa söylüyorum: Bu eserleri okurken duyduğum neşe ve hummayı, ömrümde başka hiçbir şeyde hissetmedim. Bu, bir galeyan, bir humma, bir hastalık oldu. Okurken bazı yerlerde, bazı tasvirlerde, bazı terkiplerde birden haykırmak ihtiyacı ile boğuluyordum.

Çünkü, bunlar o zamanda Türk edebiyatı için, pek çok yeni, pek çok yüksek nümune-i sanat irae ediyorlardı. Artık beğenmemeğe başladığım Türk eserlerine veda edeli, vakıa ruhen Fransız edebiyatı ile tegaddi ediyordum. Fakat ne olsa bu benim için yine bir ecnebi edebiyat ve ecnebi bir lisan idi. Bunların arasında, ne zaman ruhumu bu hicrandan ihlas etti, bana lisanımı o bahşetti, ruhumun gıdasını o verdi. Ruhumun bütün kuvvetiyle Türk edebiyatını evvela ondan tattım.

Bundan başka, bu eserlerin beni teshir eden başka, güzellikleri de var idi: Eşhas hep kibar, şair, mümtaz ruhlar, derin hummalı, müfteris aşklarla, hayalperver, rakik ve nefis kadınları seviyorlar, necip fedakarlıklar, kahraman feragatlarle mücadele içinde harab ü helak olarak can veriyorlardı. Bu vakaları, bu kahramanları biz ne Kemal’de ne Midhad’da hatta ne de Sezai’de görmemiştik. Midhat’ın tasvir ettiği kahramanların en nazik olanları bile âmmî ve galîz ruhlardır. Vakalar adi, tahkiye avam-pesendane, üslup ise pek kalındır. Kemal’in kahramanları vakıa yüksek numunelerdir. Fakat bunlar da zamanımıza mahsus rikkat ve nefasetten mahrumdur. Halbuki Halit Ziya’nın tasvir ettiği ruhlar, yazıldıkları zaman için bile pek çok yeni binaenaleyh pek çok ve cazip birer şahsiyet irae ediyorlardı.

Sonra üslup.. Bu üslupta yalnız en müstesna çiçek demetleri gibi ruhu cezb ü teshir eden latif renkler değil, aynı zamanda bu renkler kadar vecd-engiz rayihalar da vardı. Bu üslup o kadar çiçekti ki çüçeğin bütün havâssını cami idi. Yani hem rengin, hem muattar idi.

Bu tesir o kadar derin olmuştu ki, kendisine bir mektup yazarak meftuniyetimi arz etmek ihtiyacına mukavemet edemedim. Cevap lütufkârâne, pek mültefıtâne oldu. Bundan cesaret alarak, o esnada yeni yazmış olduğum Düşmüş ismindeki hikâyemi gönderdim. Ben okusun da fikrinin bildirsin diye gönderdiğim halde, bir hafta sonra gönderdiği Hizmet gazetelerinde eserimin tab’ olunduğunu gördüm.

Lütfün, iltifatın bu derecesi ancak Hâlit Ziya gibi necip ve yüksek bir edibden sâdır olabilirdi. Tabii teşekkür için yine yazdım, ondan da cevap aldım. Aramızda muhabere başlamış oldu.

O esnada Ramazan gelmiş, mektep imtihan tatili olmuş idi. Edebiyat meraklısı arkadaşlarımdan birisi var idi. Bununla sık sık İstanbul’da buluşur idik. Bir gün yine buluşunca, bana büyük bir telaşla: ” Halit Ziya ‘yi gördüm. İstanbul’a gelmiş. ” dedi. O zaman Köprü ‘nün Şirket-i Hayriye iskelelerinde bir Ermeni kitapçı var idi. Ara sıra oraya uğrar, kitap mecmua alırdık. Arkadaşım bir gün Halit Ziya ‘yi bu kitapçıda görmüş, kim olduğunu kitapçıdan öğrenince, meftuniyetini arz etmek için üstada yaklaşarak, benden bahsetmek istemiş, fakat heyecandan titreyerek bir şey söyleyememiş. Şimdi onu nerede bulmalı idi. Belki yine uğrar diye bir iki gün kitapçıda bekledim. Akşam meyusane eve avdet ediyordum. Köprü başında Diyana muharriri Fikirpaşazade Münci ‘yi gördüm. Onunla hafif bir aşinalık var idi. Beni görünce yaklaşarak: “Hâlit Ziya sizi görmek istiyor. Bu gece Şehzadebaşı’nda buluşacağız. Siz de geliniz görüşürsünüz.”dedi. (Rauf, 2008:12-15)

Kaynakça:
Prof. Dr. Aziz KILINÇ, Türk Dili
Mehmet Rauf, Edebî Hatıralar, İstanbul, 2008.