Birleşik Fiiller: Kurallı Birleşik Fiiller, Yardımcı fiille Kurulanlar, Deyimleşmiş Birleşik Fiiller

Yapılışları/oluşumları itibariyle Türkçede üç türlü birleşik fiil vardır:

1) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller

2) Kurallı Birleşik Fiiller
a) Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri
b)Tezlik Fiili
c) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili
d) Yaklaşma Fiili

3) Anlamca Kaynaşmış (Deyimleşmiş) Birleşik Fiiller

En az iki sözcüğün, birleşerek veya öbekleşerek oluşturduğu eylemlerdir. Birleşik eylemler farklı yöntemlerle oluşturulabilir:

“Etmek, olmak; bulmak, yapmak, buyurmak, eylemek ve kılmak” yar­dımcı fiilleri ad soylu bir sözcükle bir eylemi birlikte ifade edecek şekilde öbekleşir, birleşik fiil oluşturur.

Örnekler:

• akın etmek,
• göç etmek,
• kul olmak,
• mecbur olmak,
• son bulmak,
• kabul buyurmak,
• dikkat buyurmak,
• namaz kılmak,
• icra kılmak
• doğum yapmak,
• hesap yapmak gibi.

• Sizin görüşlerinizi kabul etmiyorlar.
• Teşekkür ederim, diyerek yanımızdan ayrıldı.
• Tanıştığımıza memnun oldum, yine görüşelim.
• Bizleri mutlu kıldınız.

Dikkat! Yardımcı eylemlerin kendilerinden önceki adlarla birleşik yazılmaları için ad soylu sözcükte ya ses düşmesi ya da ses türemesi olmalıdır:

• Çıktım, seyreyledim Frengistan’ı illeri var bizim ile benzemez. (seyir eyledim)
• Zannedersem, geçen yıl fark etmiştim yalnız kaldığımı. (zan edersem)
• Kadıncağızın hayatı zehrolmuştu oğlunun yüzünden. (zehir olmuştu)

Dikkat! “etmek” ve “olmak” sözcükleri tek başlarına bir anlam kazanmışlarsa yardımcı eylem değil eylemdir; bunlardan önceki sözcük farklı bir öğedir veya bir öğenin parçasıdır.

• Bu yıl meyveler erken oldu. (“oldu”, tek başına eylemdir; “olgunlaşmak” an­lamındadır.)
• Sizce bizim bu ev kaç para eder? (“eder”; “tutar”, “satılır” gibi anlamlar taşı­maktadır.)
• Birkaç dakika sonra orada olurum. (“olurum”; “bulunurum”, “ulaşabilirim” gibi anlamlar taşımaktadır.)
• Evlendikten yedi yıl sonra çocukları oldu. (“oldu”; “dünyaya gelmek”, “doğ­mak” gibi anlamlar taşımaktadır.)

Örnek Soru-1. Aşağıdaki cümlelerin hangisinde “etmek” sözcüğü yardımcı eylem olarak kullanılmamıştır? (ÖSS – 1982)
A) Bu konuda ona ancak sen yardım edebilirsin.
B) Evde yoktuk, misafirlerimizi yolcu etmeye gitmiştik.
C) Bu ödülü çoktan hak ettiğini o da biliyordu.
D) Bu tablo sence on bin lira eder mi?
E) Bunu birçok kez kendisinden rica ettim.
Cevap: D

Örnek Soru-2. Aşağıdaki cümlelerden hangisinde “olmak” sözcüğü tek başına yüklem görevi üstlenmiştir?
A) Olanları duyunca yüzü bembeyaz olmuştu.
B) Yolcu gemisi sonunda gözden kayboldu.
C) Oğlunuz bu yıl doktor olacak.
D) Kız kardeşiniz geçen yıl mı öğretmen oldu?
E) Sonunda hep senin dediklerin oluyor.
Cevap: E

Uygulama:
Aşağıdaki dizelerde geçen eylemleri ve yardımcı eylemle kurulan birleşik eylemleri bulunuz.
Kimi benim gibi erir derdinden
Kimi senin gibi mutlu olur.
Bahsetti derinden ona hâlim
Aşkın bu onulmaz yarasından

Belli bazı fiillerin başka fiillerle, bir ara yardımcı ünlünün de yardımıyla birleşmesi yoluyla oluşurlar, (fiil + ara ses + fiil) En önemli özellikleri bitişik yazılmalarıdır. Belli bazı anlamları ifade ederler.

a) Sürerlik (Süreklilik) Birleşik Fiilleri:

“-edurmak, -ekalmak, -egelmek” eylem­leri getirilerek yapılır. Eylemin gerçekleşmesindeki sürekliliği ifade ederler.

• Siz şu yazıyı inceleyedurun biraz sonra ben de size katılırım.
• O giderken arabanın ardından bakakaldık. (Olumsuz kullanımları yoktur.) Bakakaldık.

b) Tezlik Fiili:

“-ivermek” fiiliyle yapılır. Eylemin çabucak, kısa zamanda; bazen de umulmadık zamanda aniden gerçekleşiverdiğini ifade eder.

• Bardak elimden düşüverdi.
• Adamcağız bayılıvermesin mi?

Not: Olumsuz kullanımlarında önem vermeme, oralı olmama gibi anlamlar ortaya çıkar:

• Bugün de dışarıya çıkmayayıver.
• Onlar sizden hoşlanmıyorsa, siz de onlara gitmeyiverin canım!

c) Yeterlik (Yeterlilik) Fiili:

“-ebilmek” fiiliyle yapılır. Fiile “gücü yetme, başarma” anlamı katar. İzin isteme, izin verme, olasılık gibi anlamlar da katabilir.

• Arabayı tek başıma itebilirim. (Gücü yetme)
• Gidebilir miyiz? (İzin isteme)
• Gidebilirsiniz, (izin verme)
• Bugün yağmur yağabilir. (Olasılık)

Bu birleşik eylemin olumsuzluğu değişik biçimlerde yapılabilir:

• gelebilirim: gelemem, gelmeyebilirim, gelemeyebilirim.
• görebilirsin: göremezsin, görmeyebilirsin, göremeyebilirsin.

Bu kullanımlarda bazen isteğe bağlı, bazen istek dışı olasılık anlamı görülebilir:

• Yarın, bir işim çıkarsa gelemeyebilirim. (İstek dışı olasılık)
• Bu konuya değinmeyebilirim. (İsteğe bağlı olasılık)

d) Yaklaşma Fiili:

“-eyazmak” fiiliyle yapılır. Eylemin gerçekleşmediğini; ancak gerçekleşmeye yaklaştığını ifade eder:

• Adam korkudan bayılayazdı.
• Bardağı düşüreyazdım.

Not: “-esi”, “-eceği”, “-miş”, “-r, -mez” eklerini alan eylemlerle “gel-mek”, “ol-mak”, “bulun-mak”, “tut-mak” eylemleri öbekleşerek (Bunlar ayrı yazılan birleşik ey­lemlerdir.) “başlama”, “bitirme”, “isleklenme”. “beklenmezlik” anlamı kazandırabilir:

• Oy, göresim geldi sevdiğim seni. (isteklenme)
• Hayret, çocuğun ders çalışacağı tuttu. (beklenmezlik)
• Buraya kadar gelmiş bulunduk, içeriye girelim bari. (bitirme)
• Gider olduk bu yerlerden, kalanlara selam olsun. (başlama)
• Dizlerim tutmaz oldu, biraz dinlenelim. (başlama)

Örnek Soru-1. Türkçede birleşik eylemler, ad soylu bir sözcükle yardımcı eylemlerden oluşan öğe­lerdir. Bu tanımın dışında kalan birleşik eylem, aşağıdakilerden hangisinde vardır?
A) Bunun böyle olacağını hissetmiştim.
B) Aceleye gerek yok, biraz sabret.
C) Nasıl oldu bilmem, birden ortadan kayboldu.
D) Kaç gündür bu daracık yere hapsolduk.
E) Artık bastonsuz yürüyebiliyormuş.
Cevap: E

Örnek Soru-2. Aşağıdaki altı çizili birleşik eylemlerden hangisinin kuruluşu (yapılışı) farklıdır?
A) Müdür Bey, sizinle bir daha görüşmeyebilir.
B) Sizler gidedurun benim birazcık işim var.
C) Yazarımızla benim için bir görüşüversen!
D) Ayağım kayınca, merdivenden düşeyazdım.
E) Onunla çalışmaktan vazgeçti sanırım.
Cevap: E

Uygulama:

… Böyleyken ilkbahar da bir taraftan kapıya dayanmıştı. Onları, kır çiçeklerinin kokusunu rüzgârın taşıdığı, şehrin sapa yerlerine, ansızın görülüveren sapa ve havasız mahallelere; daracık dönemeçlere çağırıyordu. Bu bir cesaretti. Bahar en zapt edilmez zannedilen yerlere de girmiş hatta—–
Bu parçayla ilgili aşağıdaki soruları cevaplayınız.
1. Birleşik eylemleri bulunuz, bunların türlerini yazınız.
2. Birleşik sözcükleri yazınız.
3. İsim tamlamalarını bulunuz ve türlerini yazınız.
4. Sıfat tamlamalarını bulunuz.

Genellikle ad soylu bir söz­cükle bir fiilin kalıplaşıp anlamca kaynaşmasıyla oluşur. Çoğu mecazlıdır. Bu özellikleriyle deyim sayılırlar:

• hasta düşmek, yorgun düşmek, çaptan düşmek, gözden düşmek…
• hakkından gelmek, göz boyamak, yola gelmek…

Bazı durumlarda ikiden fazla sözcüğün öbekleşmesi de görülür:

• süt dökmüş kediye dönmek,
• etekleri zil çalmak…

Bunlar, genellikle anlamla ilgili sorularda karşımıza çıkmaktadır.

Örnek Soru-1. Aşağıdaki altı çizili yüklemlerden hangisi “deyim” özelliği taşımaktadır?
A) Birkaç gün sonra bu güzelim şehri terk edeceğim.
B) Korku-saygı karışımı bir duyguyla ona boyun eğdik.
C) Kendine dikkat etmezsen hasta olursun.
D) En sonunda kararından vazgeçirdik onu.
E) Karşımıza geçmiş gülüp duruyor hiç utanmadan.
Cevap: B

Örnek Soru-2. Aşağıdakilerin hangisinde birden çok birleşik fiil vardır? (ÖYS – 1992)
A) Kimi benim gibi erir derinden
Kimi senin gibi çok mutlu olur
B) Bahsetti derinden ona halim
Aşkın bu onulmaz yarasından
C) Soldu günden üne sessiz soldu
Dediler hep: “Kıza bir hâl oldu!”
D) Bir öğreniversin aşkı
Ağacı o vakit seyredin
E) Dalıveriyoruz arada bir
Belli bir şey var aramızda
Cevap: D

Uygulama:

Aşağıdaki cümlelerde geçen anlamca kaynaşmış birleşik fiilleri bulup nasıl oluştuklarının açıklamasını yazınız.

• Buraya gelebilirsen gözünü dört aç ki olayları takip edebilesin.
• Maaşı alınca elimiz genişledi, rahatladık.
• Bana söylediklerini dert etmiyorum.

Ayrıca bakınız ⇒ Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları