Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları

Aşağıdaki içerikte 2024 Türk Dili ve Edebiyatı Öğretim Programı‘nda

• Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları,
• Metin Tahlilinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci,
• Edebiyat Atölyesinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

üzerinde durulmaktadır.

Metin Tahlili Sürecinin Aşamaları

Edebî (Sanatsal) Metinler

1- Öğrencilerden edebî bir metni tahlile başlamadan önce metnin dış özelliklerinden (başlığından, biçim özelliklerinden, metindeki görsel unsurlarından vb.) hareketle tahminde bulunmaları istenir. Metnin türüne göre okuma veya dinleme/izleme yöntem ve stratejisi belirlenerek öğrencilerin metni okuması veya dinlemesi/izlemesi sağlanır, metnin içeriği hakkında genel bilgi edinmelerine yönelik soruları cevaplandırmaları istenir.

2- Öğrencilerden konu ve temaya yönelik incelemelerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin sanatçı ile metin arasındaki ilişkiyi, metindeki çatışmayı, temayı besleyen duygu ve düşünceleri, konunun ele alınış şeklini sorgulamaları; metne kendi duygu ve düşünceleriyle yaklaşmaları amaçlanır. Bunun için öğrencilere sorular yöneltilir ve öğrencilerin soruları cevaplandırması sağlanır.

3- Öğrencilerden okudukları veya dinledikleri/izledikleri edebî metnin türünden hareketle yapı unsurlarına ilişkin tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin metnin yapı unsurlarını, yapıyı oluşturan birimleri ve bunların nasıl bir plan çerçevesinde oluşturulduğunu belirlemeleri sağlanır. Metnin yapı unsurları arasındaki ilişkiyi ve yapı unsurlarının metnin içeriğine katkısını değerlendirmek amacıyla oluşturulacak sorulara cevap vermeleri sağlanır.

4- Öğrencilerin okudukları veya dinledikleri/izledikleri edebî metnin türünden hareketle dil ve anlatım özelliklerini belirlemeleri, metnin yazıldığı dönemin ve edebî geleneğin metnin dil ve anlatım özellikleriyle ilişkisini tespit etmeleri, yazarın üslubuna yönelik değerlendirmelerde bulunmaları, yazarın üslup seçimini sorgulamaları sağlanır. Öğrencilerden bu amaçla oluşturulacak sorulara cevap vermeleri istenir.

5- Öğrencilerden okudukları veya dinledikleri/izledikleri edebî bir metni tahlil ederek (içerik, yapı, tema, dönem, zihniyet, gelenek, üslup ve sanatçı ile eser arasındaki ilişki bakımından) bir sonuca ulaşmaları istenir. Bunun yanı sıra öğrencilerin metinde yer alan millî, manevi ve evrensel değerlerle ilgili çıkarım yapmaları; metnin diğer disiplinlerle ilişkisini ortaya koymaları istenir. Öğrencilerden bu amaçlara ulaştıracak sorulara cevap vermeleri beklenir.

Öğretici Metinler

1- Öğrencilerden öğretici bir metni tahlile başlamadan önce metnin dış özelliklerinden (başlığından, ara başlıklardan, metindeki görsel unsurlarından vb.) hareketle tahminde bulunmaları istenir. Metnin türüne göre okuma veya dinleme/izleme yöntem ve stratejisi belirlenerek öğrencilerin metni okuması veya dinlemesi/izlemesi sağlanır, metnin içeriği hakkında genel bilgi edinmelerine yönelik soruları cevaplandırmaları istenir.

2- Öğrencilerden ana düşünce, yardımcı düşünceler ve ana düşünce ile yazar ilişkisini belirlemeye yönelik tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin yazar ile metin arasındaki ilişkiyi, metindeki bilgilerin sunuluş şeklini, metinde açık veya örtük olarak dile getirilen iletileri sorgulamaları; metne kendi bakış açılarıyla yaklaşarak metni yorumlamaları amaçlanır. Bunun için öğrencilere sorular yöneltilir ve öğrencilerin soruları cevaplandırması sağlanır.

3- Öğrencilerden okudukları veya dinledikleri/izledikleri öğretici metnin türünden hareketle yapı unsurlarına ilişkin tespitlerde bulunmaları istenir. Öğrencilerin metnin yapı unsurlarını oluşturan birimlerin nasıl bir plan çerçevesinde oluşturulduğunu belirlemeleri ve metni oluşturan birimlerin metnin içeriğine katkısını değerlendirmeleri sağlanır.

4- Öğrencilerin okudukları veya dinledikleri/izledikleri öğretici metnin türünden hareketle dil ve anlatım özelliklerini belirlemeleri, metnin yazıldığı dönemin metnin dil ve anlatım özellikleriyle ilişkisini tespit etmeleri, yazarın ele aldığı konuya yönelik bakış açısı ve üslubuyla ilgili değerlendirmelerde bulunmaları, yazarın üslup seçimini sorgulamaları sağlanır. Öğrencilerden bu amaçla oluşturulacak sorulara cevap vermeleri istenir.

5- Öğrencilerden okudukları veya dinledikleri/izledikleri öğretici bir metni tahlil ederek (içerik, yapı, ana düşünce, dönem, zihniyet, üslup ve sanatçı ile eser arasındaki ilişki bakımından) bir sonuca ulaşmaları istenir. Bunun yanı sıra öğrencilerin metinde yer alan millî, manevi ve evrensel değerlerle ilgili çıkarım yapmaları; metnin diğer disiplinlerle ilişkisini ortaya koymaları istenir. Öğrencilerden bu amaçlara ulaştıracak sorulara cevap vermeleri beklenir.

Türk Dili ve Edebiyatı Dersi Öğretim Programı’nda edebiyat atölyesinde içerikler, sözlü ve yazılı anlatma çerçevesinde oluşturulur.

• Sözlü Anlatma: Sunumlar, canlandırmalar, hikâye anlatımları, şiir dinletileri, mülakat, münazara, grup tartışmaları gibi bireysel veya etkileşimli sözlü görevlerdir.

• Yazılı Anlatma: Betimleyici paragraf yazma, şiir oluşturma, afiş hazırlama, film şeridi hazırlama, genel ağdaki çevrim içi ortamlarda metin yazma, blog oluşturma, e-posta yazma, dilekçe yazma gibi bireysel veya etkileşimli yazma görevleridir.

Metin Tahlilinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

• Türk dili ve edebiyatı dersi kapsamında öncelikle öğrencilerin ön bilgilerinin kontrol edilmesine yönelik uygulamalar yapılır. Bu uygulamalar sayesinde öğrencilerin hazır bulunuşlukları ve ön bilgileri belirlenir, bu konuda eksiklikler varsa giderilerek derse başlanır.

• Metin tahliline yönelik oluşturulan her öğrenme çıktısı için öğrenme kanıtları yazılmalıdır. İyi yapılandırılmış bir metin, istenilen öğrenme kanıtlarına ulaşmada belirleyici olan temel etkendir. Metnin konu, ana düşünce, anlatım, üslup vb. özellikler bakımından iyi yapılandırılmış olmasının yanı sıra öğrencinin seviyesine uygun, ilgisini çeken, okumaktan keyif alacağı metinler kullanılması önemlidir.

• İzleme ve geliştirme (biçimlendirme) amacıyla yapılan ölçme ve değerlendirme uygulamalarında amaç; öğrencilere not vermek değil, bir sonraki aşamaya geçmeden öğrencilerin gelişimlerini ve varsa eksiklerini belirlemektir. Bu süreçte ölçme ve değerlendirme araçlarında çeşitlilik sağlanması gerekir. Temalar kapsamında kavram haritası, yapılandırılmış grid, çalışma kâğıdı, kısa cevaplı maddeler, karşılaştırma tablosu gibi farklı ölçme ve değerlendirme araçları öneri niteliğinde sunulmuştur. Sınıf ortamının özelliklerine göre öğrencilerin gelişimlerini izlemeyi amaçlayan farklı madde türleri de kullanılabileceği için izleme/geliştirmeye (biçimlendirmeye) yönelik ölçme ve değerlendirme araçlarına örnekler sunulmuştur.

• Metin tahlilleri sürecinde öğrenme-öğretme hedeflerine ilişkin tüm süreç bileşenlerine yönelik uygulamaların yapılması gerekir. Her bir bileşenin kazandırılması kadar ölçülebilmesi de önemlidir.

• Metin tahliline yönelik ölçme değerlendirmenin ikinci aşamasında da öncelikle öğrencilerin dinleyecekleri/izleyecekleri metnin seçimine önem vermek gerekir. Öğrencilerin dinleme/izleme süreci için seçilen metinleri önceden görmesi uygun değildir. Ancak öğrenciler ölçme ve değerlendirme araçlarını dinleme/izleme öncesinde görebilir. Başka bir anlatımla öğrenciler seçici dinleme/izleme yapacaksa test öğrencilere kısa bir süre öncesinde verilebilir.

• Uygun ölçme araçlarıyla herhangi bir becerinin süreç bileşenlerindeki gelişiminin sistematik olarak izlenmesi ve bu doğrultuda öğrencinin desteklenmesi gerekir. Öğrencilerin de kendi öğrenmelerini değerlendirmede aktif katılımcılar olarak sürece dâhil olması teşvik edilmelidir. Becerilere ilişkin süreç bileşenlerinin aşamalı olması, öğrencilerin kendi öğrenmelerinin bir sonraki adımını öngörmelerine de yardımcı olacaktır. Bu doğrultuda ölçme ve değerlendirme, öğrenme ve öğretme sürecini destekleyici geri bildirim sağlayan yapıcı bir rol oynamalıdır.

• Metin tahlilleri sürecinde öğrencilerin sosyal-duygusal öğrenme becerileri ile okuryazarlık becerilerini edinmeleri, eğilim ve değerler aracılığıyla duyuşsal gelişimlerinin desteklenmesi ve estetik zevk kazanmaları için ölçme ve değerlendirme uygulamalarından yararlanılmalıdır. Bunun için yansıtıcı günlük tutma, edebî materyaller hazırlama gibi uygulamalardan; duyuşsal ölçekler, gözlem formu gibi araçlardan yararlanılabilir. Bu süreçte öğrencilerin duyuşsal özelliklerinin gelişiminin uzun zaman aldığı göz önünde bulundurulmalıdır.

• Metin tahlili sürecinde çalışma yaprakları, öğrenci sunumları, rol oynama, sınıf içinde uygulanan hızlı teknikler, karşılaştırma tabloları, yapılandırılmış grid, öğrenme günlükleri, çıkış kartları, yansıtıcı yazılar, bilgi haritaları, grafiti panoları vb. kanıtlar kullanılabilir. Öğrencilerin grup çalışması sırasında bireysel olarak veya diğer öğrencilerle birlikte öğrenme sürecinde neler yaptığı gözlemlenebilir. Kanıtlar; kontrol listeleri, dereceli puanlama anahtarları, gözlem formları vb. yoluyla değerlendirilebilir. Öz değerlendirme, akran değerlendirme ve öğretmen değerlendirme bir arada yapılarak değerlendirmede çeşitlilik sağlanır.

• Öz değerlendirme, öğrencilerin öğrenme sürecinde gerçekleştirdikleri çalışmaları öğretmen ya da öğrenciler tarafından belirlenmiş ölçütler doğrultusunda değerlendirmelerini ve öğrenmeleri hakkında kendi kararlarını vermelerini içerir. Öz değerlendirme formlarında “öğrencilerin becerileri yaşamlarına ne derecede aktardıklarına, öğrendiklerini uygulamaya değer bulup bulmadıklarına” ilişkin sorular veya ifadeler yer alır.

• Akran değerlendirme; bir proje, araştırma ya da grup çalışmasında yer alan bireylerin akranlarını belirli ölçütlere göre değerlendirmeleridir. Akranlarının çalışmalarındaki yeterlilik düzeylerini değerlendiren öğrencilerin eleştirel düşünme becerileri de gelişir. Akran değerlendirme öğrencinin öğretmen dışında başka birinden de dönüt almasına yardımcı olur. Değerlendirmeye temel oluşturan öğrenme çıktıları ve ölçütlerin saptanması konusunda öğrenciye bakış açısı sağlar.

Edebiyat Atölyesinin Ölçme ve Değerlendirme Süreci

• Edebiyat atölyesinde sözlü ve yazılı anlatım ile ilgili iki ayrı performans görevi verilir. Performans görevleri için her temaya yirmişer saat ayrılmış olup hem sözlü hem de yazılı anlatımlara ilişkin görevlerin tamamı sınıf ortamında gerçekleştirilecektir. Öğrenciler performans görevleri için sınıfa fotoğraf getirmek, ses kaydı almak gibi hazırlıklar yapsa da ürünlerini sınıfta ortaya koyup paylaşacaktır.

• Edebiyat atölyelerinde öğrencilerin yazılı ve sözlü üretim gerçekleştirmesi için performans görevi kullanılacaktır. Her temada biri yazılı üretim, diğeri sözlü üretim için olmak üzere iki performans görevi kullanılacaktır.

• Performans görevleri sonunda elde edilen ürün veya gerçekleştirilen performans, dereceli puanlama anahtarı kullanılarak değerlendirilir. Süreç içerisinde öğrencilere geri bildirim verilir. Değerlendirme sürecinde çeşitlilik sağlanarak ürün/gerçekleştirilen performans öğrencinin kendisi, akranı ve öğretmeni tarafından değerlendirilir. Öğretmen tarafından yapılan değerlendirme sonunda öğrenciye elde ettiği ürün/gerçekleştirilen performans ile ilgili not verilir.

• Puanlama anahtarı öğrencilere edebiyat atölyesi öncesinde verilir. Öğrencilerin sözlü anlatım ve etkileşimlerinin değerlendirilmesinde konuşmanın bitmesi beklenmeli, geri bildirimler öğrenciler kendini ifade ettikten sonra verilmelidir. Değerlendirme sürecinde çeşitlilik sağlanarak öğrencinin kendisi, akranı ve öğretmeni tarafından değerlendirme yapılır.

• Sözlü anlatım ve etkileşimin değerlendirilmesinde duyuşsal özelliklere de dikkat edilmeli, öğrencinin kendini nasıl hissettiği vb. konulara da odaklanılmalıdır.

• Edebiyat atölyesinin başlangıç aşamasında öğrencilerin hazırlıksız ve hazırlıklı bir şekilde kendilerini sözlü olarak ifade etmeleri sağlanır. Öğrencilerin kendini ifade etmesi, beden dili ve kullanımı, üslubu, süreyi etkili kullanımı, konusunu etkili bir şekilde sunabilme becerisi, konuşmanın içeriği, özgünlüğü gibi ölçütlerin değerlendirilebilmesi için uygun bir öğrenme ortamı oluşturulmalıdır.

• Öğrencilerin yazma ürünleri ve etkileşimlerine yönelik değerlendirmeler; öğrencilerin gelişimlerinin izlenmesi, eksikliklerinin görülmesi, öğrencilere anlatımlarını düzeltme imkânı verilmesi açısından önemlidir.

• Edebiyat atölyesi kapsamında öğrencilerden süreç temelli yazma ürünleri ortaya koyması istenir. Bu doğrultuda öğrencilerin tüm öğrenme süreçlerine yönelik etkili geri bildirimler ön plana çıkar. Yazılı anlatım ve etkileşim sürecinin tüm aşamalarında öğrencilere rehberlik edilerek izleme ve geliştirme (biçimlendirme) etkinlikleriyle öğrencilerin çalışmaları ara ara değerlendirilmelidir.

• Öğrencilerin oluşturduğu yazılı ürünler ve etkileşimler, yazma ölçütleri ya da dereceli puanlama anahtarı ile değerlendirilir. Puanlama anahtarı, öğrencilere yazma süreci öncesinde verilir.

• Değerlendirme sonuçları ve ürünüyle ilgili materyaller (notları, görselleri vb.), öğrencinin portfolyosuna veya e-portfolyosuna eklenmelidir. Öğrencilerin sınıf içindeki performansları kadar ders sürecindeki gelişimleri de puanlamada ön planda tutulmalıdır.