Batı Edebiyatında Deneme

Fransız yazar Montaigne, 1580’de Les Essais ile ilk kez bu türün adını koymadan önce Greklerde Theophrastus ve Plutarch; Romalılarda Marcus Aurelius, Çiçero ve Seneca denemeye benzer yazılar yazmışlardı. Aslında deneme benzeri nesir yazılarına bütün dünya edebiyatlarında rastlanmaktadır. Bazı araştırmacılar bu türün Avrupa edebiyatlarında ortaya çıkmasından çok önce Çin ve Hindistan gibi doğu ülkelerinde var olduğunu ileri sürmüşlerdir. Essay/Deneme, kelime anlamı itibarıyla “denemek, girişmek, teşebbüs etmek, kalkışmak” anlamlarına geliyordu ve bilimsel ve teknik yazıların tersine Montaigne’in tartışmalarının sistematik olmayan yapısını ifade ediyordu.

1597’de Bacon bu terimi “Hakikat Üzerine”, “Evlilik ve Bekâr Hayatı Üzerine” gibi bazı konularda kurnazca yorumlarını içeren kendi Essays’ının adı olarak kullanarak onu ingiltere’ye taşıdı. Bacon deneme türüne şekil, üslup ve içerik bakımından yeni bir çehre kazandırmıştır. Fakat bizzat Bacon’un kendisi denemenin çok daha önceki bazı yazı tecrübelerine dayandığını ifade etmekteydi. ( Walker, 1915:5) Daha sonra Alexander Pope bu terimi “Eleştiri Üzerine Deneme”, “İnsan Üzerine Deneme” adlı eserlerinde kendisinin manzum açıklamalarını ifade için kullandı. Fakat XVIII. yüzyıldan sonra manzum deneme pek az rağbet gördü. Kendilerinden sonra gelen pek çoğuyla birlikte Addison ve Steele’in Tatler ve Spectator’u düzyazı denemesine modern şeklini verdi ve deneme XIX. yüzyılın başlarında edebiyat dergilerinin önemli bir türü haline geldi. Bu yüzyılda deneme sanat ve edebiyat konularına yönelik tenkit içeren bir tür haline gelir. Günümüzde pek çok dergide pek çok denemeye ve deneme yazarına rastlamaktayız.

Montaigne ve Bacon Batı edebiyatlarında formal (resmi) ve informal (teklifsiz, senli benli) olmak üzere iki farklı denemenin de ortaya çıkmasına yol açmışlardır.

Formal denemenin tanınmış isimleri;

• Jonathan Swift,
• J.H. Newman,
• Mark Twain,
• Charles Lamb,
• William Hazlitt,
• Thomas De Quincey,
• James Thumber,
• E.B. White,
• George Orwell,
• E.M.Forster’dır.

İnformal denemenin tanınmış isimleri ise;

• Joseph Addison,
• Samuel Johnson,
• Matthew Arnold,
• John Stuart Mill,
• J.H.Newman,
• Walter Pater,
• Ralph Waldo Emerson,
• Henry David Thoreau’dur.

Bugün formal ve informal deneme arasındaki fark ortadan kalkmış gibidir. (Prof.Dr. Yunus BALCI, Cumhuriyet Dönemi Türk Nesri)

Ayrıca bkz.-> Deneme Yazı Türü ve Özellikleri