Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Gezi

Gezi türü için daha önceleri Arapça kökenli “seyâhat”, “cevelân” gibi terimler kullanılıyordu. Gezi notlarının kaleme alındığı eserlere ise “seyâhatnâme” deniyordu. Modern zamanlarda ise Türkçe bir kelime olan “gezi” terimi tercih edildi.

Gezi yazarı gezip gördüğü yerlerin hem kendisi hem de okuyucular için tarihî ve coğrafî açıdan ilgi çeken yönlerini, kültürel, jeolojik özelliklerini, güzelliklerini; halkının gelenek, görenek, törelerini yazar.

Dünya edebiyatının en önemli gezi yazıları arasında 13. yüzyılda Marko Polo’nun Uzak Doğu izlenimlerini içeren Seyahatnamesi ve 14. yüzyılda yaşamış Arap gezgin İbn-i Batuta’nın İslâm dünyası gezilerini konu edinen Seyahatnamesi yer alır.

1. Yurt İçi Gezi Yazıları

Aşık Cemal: Amasya Seyahatnamesi (1926).
Afet İnan: Ankara-Samsun Arasında Tarih Gezisi (1946).
Nahit Sırrı Örik: Anadolu(1939), Bir Edirne Seyahatnamesi (1941), Kayseri, Kırşehir, Kastamonu (1955).
İsmail Habib Sevük: Yurttan Yazılar (1943).
Sadri Ertem: Kıyılardan Stepe Bir Vagon Penceresinden (1943).
Ahmet Hamdi Tanpınar: Beş Şehir (1960).
Ahmet Turan Alkan: Altıncı Şehir (1992).
Yusuf Kenan Ekşioğlu: Türkiye’de Otobüsle 10.000 Kilometre (1961).
Reşat Nuri Güntekin: Anadolu Notları I, II (1936,1966).
Azra Erhat: Mavi Anadolu (1969).
Mahmut Makal: Bizim Köy (1975).
Ata Anbarcıoğlu: Gezi Anıları(II. Bölüm, tarihsiz).
Mehmet Önder: Atatürk’ün Yurt Gezileri (1975).
Taha Toros: Atatürk’ün Adana Seyahatleri (1981) …

2. Yurt Dışı Gezi Yazıları

Osmanlı Devleti, 17. yüzyıldan itibaren değişik Avrupa devletlerine elçi göndermeye başlamıştır. Bunlar ülkeye dönüşlerinde resmî raporlar halinde yazdıkları sefaretnamelerde bulundukları ülke hakkında ayrıntılı bilgiler vermişlerdir. Bunları gezi yazısı olarak da değerlendirebiliriz. Bunlardan Yirmisekiz Çelebi Mehmet Efendi‘nin Fransa Sefaretnamesi (1720-1721) en ünlü olanıdır.

Günümüzde,

Rauf Kemal: 1924 Senesi Avrupa Tetebbu Heyeti Raporları (1925).
Yusuf Ziya Ortaç: Göz Ucuyla Avrupa (1958).
Tahir Kutsi Makal: Köylü Gözüyle Avrupa (1965).
Sıtkı Yırcalı: Batıya Kalkan Tren(1965).
Ümit Yaşar Oğuzcan: Avrupa GörmüşAdam(1967).
A. Süheyl Ünver: Avrupa İzlenimleri (1969).
Selahattin Batu: Avusturya ve Venedik Günleri (1970).
İsmail Habib Sevük: Tuna’dan Batıya (1935).
Yaşar Nabi Nayır: Balkanlar ve Türklük (1936).
Falih Rıfkı Atay: Tuna Kıyıları(1938), Taymis Kıyıları(1934)…
Yılmaz Çetiner: Şu Bizim Rumeli(1967).
Abdi İpekçi: Yarının Ülkesi Afrika(1959).
Samet Ağaoğlu: Sovyet Rusya İmparatorluğu (1967).
Ahmet Bican Ercilasun: Türk Dünyası Üzerine İncelemeler (1993).
Murat Özsoy: Turkuaz Günlüğü (1990).
Erdem Bayazıt: İpek Yolundan Afganistan’a (1985).
Füruzan: Yeni Konuklar (1977).
Demir Özlü: Berlin Güncesi 1989 İlkbaharı(1991).
Haldun Taner: Berlin Mektupları(1984).
Şevket Rado: Amerikan Masalı(1950).
Bedii Faik Akın: Sam Amca’nın Evinde, Amerika SeyahatlarıNotları(1954).
İlhan Selçuk: Güzel Amerikalı (1965).Sovyetler-İran-Amerika İzlenimleri (1976).
Gülten Dayıoğlu: Amerika’ya Yolculuk (1990).
Melih Cevdet Anday: Sovyet Rusya, Azerbaycan, Özbekistan, Bulgaristan, Macaristan(1965).
Mustafa Canelli: Kâbe’ye Doğru (1995),
Cengiz Çandar: Güneşin Yedi Rengi (1987).
Mehmet Aslantuğ: “Bosna’da Gördüklerim Bosna’yı Aştı”, Aktüel, 5.10.1995.
Hasan Ali Yücel: İngiltere Mektupları (1958), Kıbrıs Mektupları (1958).
Işıl Özgentürk: Büyülü Bir Yolda (1998).
Selahattin Batu: İspanya Büyüsü (1972).
Afet Ilgaz: Muhteremoğlu İtalya Mektupları (1962).
Fikret Otyam: Ne Biçim Amerika Ne Biçim Rusya (1970) …

Yazar: Yrd. Doç. Dr. Nurullah ÇETİN

Dünya Edebiyatında Gezi

Bütün dünya edebiyatlarında geçmiş yüzyıllardan beri gezi yazılarına rastlanmaktadır. Resmi görevlerle başka ülkelere gitme; savaş, hastalık, kıtlık, ticaret, din gibinedenlerle başka yerlere göçme gibi sosyal etkenlerin haricinde ilginç yerler görme, yeni coğrafyalar keşfetme gibi bireysel amaçlarla da çıkılan yolculuklar, görülenyerler, gezi yazıları için birer kaynak olabilmektedir.

Batılı edebiyatlarda zengin aristokratların yeni yerler görme merakı, din adamlarının dini amaçlarla başkatoplumlara açılma düşünceleri de zaman zaman gezi yazılarının yazılmasına yol açmıştır. Türk edebiyatında da seyahatname adıyla bilinen yazılar edebiyatımızdakiilk gezi yazıları olarak kabul edilebilir.

Dünya edebiyatında en bilinen gezi yazıları şunlardır:

Homer, Odyssey (M.Ö.8.yy)
Xenophon, Anabassis (M.Ö. 5.yy)
Pausanias, Yunanistan’ın Tanıtımı (M.Ö. 2.yy)
İbni Fazlan, Risale ismiyle bilinen Seyahatnamesi (10.yy.)
Nasir Hüsrev (1004-1088), Sefername
Marco Polo (1254-1224), Dünyanın Hikaye Edilişi
İbni Batuta (1304 – 1368), Rihlet’ül- İbni Batuta isimli Seyahatnamesi
Muhammet Babur (1483-1531), Baburname
Fernão Mendes Pinto (1509-1583), Hac
Lady Mary Wortley Montagu (1689-1762), Türk Sefaret Mektupları (Şark Mektupları adıyla Türkçe’ye çevrilmiştir.)
Thomas Jefferson (1743-1826), Thomas Jefferson’ın Seyahatleri
Heinrich Heine (1797-1856), Seyahat Resimleri
Alexis de Tocqueville (1805-1859), Amerika’ya Yolculuk
Gerard de Nerval (1808-1855), Doğuya Seyahat
Charles Dickens (1812-1870), İtalya’dan Resimler
Gustave şaubert (1821-1880), şaubert Mısır’da
Henry James (1843-1916) Fransa’da Küçük Bir Tur
Edmond de Amicis (1846-1908), İstanbul
Pierre Loti (1850-1923), İsfahan Seyahatnamesi
André Gide (1869-1951), Kongo’ya Seyahat
John Steinbeck (1902-1968), Rusya Güncesi
Heinrich Harrer (1912-2006) Tibet’te Yedi Yıl
Dennison Berwick (1956-), Amazon ve Ganj Boyunca Yürümek …