Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme

Türk Edebiyatında birçok yazı türünde olduğu gibi deneme, gezi, günlük, anı, söylev ve görüşme… gibi yazı türlerinin asıl gelişmesi; yazarlar tarafından kullanılır olması, halk tarafından tanınması Cumhuriyet döneminde olur.

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme

Deneme dilinde çeşitli bilim, felsefe ve sanat dallarına ait terimlere yer vermekten ziyade halk çoğunluğunun ortak günlük konuşma dilinin düşünce diline dönüştürülmesi çabası hâkimdir. Denemede bilimsel yazılardaki kuruluk ve şematiklik bulunmaz. Düşünce, şiirsel, akıcı, samimî bir üslûpla sunulur. Bu bakımdan deneme yazılarının geniş halk yığınlarınca kolayca ve rahatlıkla okunabilme özelliği vardır. Deneme yazarı yazısını yazarken bir anlamda kendi kendisiyle diyalog içindedir. Kendi zihinsel âleminde düşünce temrinleri yapar.

Nurullah Ataç, bu konuda şöyle der:

“Yazı dilinin konuşma dilinden başka olmasını isteyen dar görüşlüler dilediklerince tepinsinler, devrik tümce giriyor, girdi yazı diline. Ben istediğim için değil, çağımız istediği için. Genci de ona gidiyor, yaşlısı da. Yaşsızlar vardır, yaşsız, çağsız, tatsız tuzsuz, ölü gibi yaşayanlar, bir onlar gitmiyor, gidemiyor konuşma diline. Konuşma dili, devrik tümce, yarının canlı, güzel ışıklı Türkçesi. Onun geldiğini göremeyenler, sezemeyenler kendilerine ağlasınlar!” (Nurullah Ataç, Günce, TDK Yayınları, Ankara 1972, s. 306).

Tanzimatta bir süre gazete ve dergilerde “musahabe” üstbaşlığı altında deneme benzeri yazılar yazılmıştır.

Ahmet Haşim, Bize Göre (1928), Gureba-hane-i Laklakan (1928);
Refik Halit Karay, Bir Avuç Saçma (1939), Bir İçim Su (1931), ilk Adım (1941), Uç Nesil Uç Hayat (1943), Makyajlı Kadın (1943), Tanrıya Şikâyet (1944);
Falih Rıfkı Atay, Eski Saat (1933), Niçin Kurtulmak (1953), Çile (1955), İnanç (1965), Pazar Konuşmaları (1966), Kurtuluş (1966), Bayrak (1970) gibi kitaplarını saymak mümkündür.

Konuları Bakımından Denemelerin Sınıflandırılması

Türk edebiyatında deneme, türünde verilmiş ürünler genel konuları itibariyle sınıflandırılabilir:

Sanat ve Edebiyat Konulu Denemeler

Sanat ve edebiyat konulu denemelerin çoğu sistematik olmayan öznel birer eleştiri yazısı niteliğindedir. Onun için Türk edebiyatında deneme ile eleştiri birbirinden ayrılmayacak ölçüde iç içe geçmiş gibidir. Bizim burada deneme olarak aldığımız pek çok örnek, aynı zamanda birer eleştiri yazısı olarak da görülebilir.

Şiir Türüyle İlgili Denemeler:

Bu bölümde yer alan denemeler, bütünüyle olmasa da ağırlıklı olarak şiir türüyle ilgili olan ürünlerdir; birkaç örnek:

Mehmet Salihoğlu, Gün Işığına Çıktıkça (1975);
Cemal Süreya, Şapkam Dolu Çiçekle (1976);
Oktay Akbal, Önce Şiir Vardı;
İsmet Özel, Şiir Okuma Kılavuzu (1980);
Enis Batur, Şiir ve Cinayet (1979)…

Manzum-Mensur Karışık Edebî Türlerle ilgili Denemeler

Sanat ve edebiyat konulu deneme eserlerinin çoğu, şiir, hikâye, roman gibi değişik türleri içeren çalışmalardan oluşmaktadır.

Vedat Günyol, Dile Gelseler (1966); Denemeler Eleştiriler (1964);
Ahmet Hamdi Tanpınar, Edebiyat Üzerine Makaleler (1969);
Peyami Safa, Sanat Edebiyat Tenkit (1970);
Bedri Rahmi, Delifişek (1975);
Mehmet Kaplan, Büyük Türkiye Rüyası (1969); Oktay Akbal Konumuz Edebiyat (1968), Yazmak Yaşamak (1972), İstinye Suları (1973), Vatan Mahzun Ben Mahzun (1983)…
Cevdet Kudret, Bir Bakıma (1977);
Memet Fuat, Düşünceye Saygı (1968), Çağını Görebilmek (1982), Unutulmuş Yazılar (1986), KonuşanToplum (1996), Dağlarda Yüreğim (1996), Özgünlük Avı (1996)…
Sezai Karakoç, Edebiyat Yazıları I, II, III, (1982), (1986), (1996);
Hilmi Yavuz, Denemeler Karşı Denemeler (1988), Yazın Üzerine (1987);
Suut Kemal Yetkin, Edebiyat Konuşmaları (1944), Edebiyat Üzerine (1952), Günlerin Götürdüğü (1958);
Nihad Sami Banarlı, Şiir ve Edebiyat Sohbetleri (1982);
Fethi Naci, insan Tükenmez (1956), Edebiyat Yazıları (1976);
Nermi Uygur, İnsan Açısından Edebiyat (1969);
Adalet Ağaoğlu, Başka Karşılaşmalar (1997);
Mehmet Kemal, Denemeler Elemeler (1997);
Melih Cevdet Anday, Yiten Söz (1992).

Dil Konulu Denemeler

Bu konuda yazılmış denemeler; dil felsefesi, dilin güncel sorunları, eski dil, yeni dil, uydurmacılık, öztürkçecilik, yaşayan dil, halkın konuşma dili, kültür dili gibi tartışmaları ele alınır. Dilin sadeliği; günlük hayatta, sosyal ilişkilerde ve sanat eserlerindeki önemini ele almaktadırlar.

* Öz Türkçecilik Akımını Savunanlar:

Bu düşünceyi savunan başlıca yazarlar ve eserleri şunlardır:

Suat Yakup Baydur, Dil ve Kultur (1952),
Sebati Ataman, Dil Çıkmazı (1981);
Emin Özdemir, Öz Türkçe Üzerine (1969);
Berke Vardar, Dil Devrimi Üstüne (1977) ve
Tahsin Yücel, Tartışmalar (1994)…

* Milletin Canlı Konuşma Dilini Savunanlar :

Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil (1982);
Nihad Sami Banarlı ,Türkçenin Sırları (1972);
Peyami Safa, Osmanlıca -Türkçe – Uydurmaca (1970);
Necmettin Hacıeminoğlu, Türkçenin Karanlık Günleri (1972);
Ahmet Bican Ercilasun, Dilde Birlik (1984)…

* Dili Felsefî ve Kültürel Boyutuyla İrdeleyenler:

Nermi Uygur, Dilin Gucu (1962);
Aydın Köksal, Dil ile Ekin (1980);
M. Bedri Gültekin, Türkçenin Dünü ve Yarını (1983)…

Felsefe Konulu Denemeler

Bu gruba giren denemeler, genellikle felsefe eğitimi görmüş ve bu alanda çalışan bilim adamları tarafından yazılmaktadır.

Nurettin Topçu, Kültür ve Medeniyet (1970), İradenin Davası (1968);
Nusret Hızır, Felsefe Yazıları (1976, Türk Dil Kurumu 1977 Deneme Ödülü), Geride Kalanlar (1987);
İsmail Tunalı, Denemeler (1980)…

Şehir Konulu Denemeler

Günümüzde Türk edebiyatında ilk örnekleri şehrengizlerdir. İlk şehrengiz XVI. yüzyılda Mesihî tarafından yazılmıştır. Kimi denemeciler, gezip gördükleri, yaşadıkları şehirlerin tarihi, kültürü, gelenekleri, mimarîsi… üzerindeki görüşlerini kaleme almışlardır:

Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir (1946);
Yahya Kemal Beyatlı, Aziz İstanbul (1964);
Nihad Sami Banarlı, İstanbul’a Dair (1986);
Samiha Ayverdi, İstanbul Geceleri (1971);
Hilmi Yavuz, Şehirlerin İskeleti (1988),
Beşir Ayvazoğlu, Şehir Fotoğrafları (1997);
Cengiz Bektaş, Mimarlıkta Eleştiri (1967)
Mitat Enç, Uzun Çarşının Uluları (1997 Antep’i anlatır) …

Sosyal ve Siyasî Konulu Denemeler

Siyasetçiler, gazeteciler, siyaset üzerine gözlemci ve izleyici olarak düşünce üretenler hem güncel hem de evrensel nitelikli siyasal ve sosyal konularla ilgili düşüncelerini, kimi zaman, deneme türünde yazmışlardır:

Oktay Akbal, Atatürk Yaşadı mı (1975);
Vedat Nedim Tör, Kemalizmin Dramı (1979);
Nadir Nadi, Atatürk ilkeleri Işığında Uyarmalar (1961), Olur Şey Değil (1981), Ben Atatürkçü Değilim (1982);
Seyfettin Bulut, Gençliğin Arayışları (1996);
Hülya Yakut Üstündağ, Sezgiler (1996)…

Psikoloji Konulu Denemeler

Psikoloji biliminin verileri ışığında insanların gündelik ruhsal sorunlarıyla ilgili düşünceler işlenir. Bu tür çalışmalar:

Doğan Cüceloğlu, İnsan İnsana,
Sefa Saygılı, Strese Son (1996);
Suna Tanaltay, Sevdikçe, Çocuklar Ağlamasın, Gençlik Sevgidir, Ben Sevgiyim, Yaşam Nehri.

Kadın Konulu Denemeler

Özellikle kadın yazarlar, feminizm akımının da etkisiyle kadınların sorunlarını, sosyal ve siyasî haklarını dile getiren denemeler yazmaktadırlar.

Duygu Asena, Kadının Adı Yok (1987);
Esra Nuray Sezer, Bir Genç Kız Yetişiyor (1997);
Gülay Atasoy, Aile Huzuru (1994)…

Karışık Konulu Denemeler

Tarih, kültür, gündelik hayat, sanat, uygarlık gibi alanlara ait değişik pek çok konuda deneme yazılabilir:

Ahmet Haşim, Bize Göre, Guraba-hane-i Laklakan;
Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşadığım Gibi;
Cemil Meriç, Bu Ülke (1974), Mağaradakiler (1978), Kırk Ambar (1980);
Selahattin Batu, (1905-1973) İnsan ve Sanat (1945);
Ali Nihad Tarlan, Kuğular (1970);
Salah Birsel, Kendimle Konuşmalar (1969), Salah Bey Tarihi, 1001 Gece Denemeleri;
Enis Batur, Alternatif Aydınlar (1985), Saatsiz Maarif Takvimi (1995)…
Sabahattin Eyüboğlu, Mavi ve Kara (1961), Sanat Üstüne Denemeler (1974);
Ruşen Eşref Ünaydın, Ayrılıklar (1923), Boğaziçi Yakından (1938);
Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Erenlerin Bağından (1922), Okun Ucundan (1940), Ergenekon (1929), Alp Dağlarından (1942);
Cevdet Kudret, Benim Oğlum Bina Okur (1983);
Azra Erhat, Sevgi Yönetimi (1978);
Nermi Uygur, Güneşle (1969) Yaşama Felsefesi (1981), Kültür Kuramı (1984)…
Ferit Edgü, Ders Notları (1978. 1979 Türk Dil Kurumu deneme ödülü), Yazmak Eylemi (1980);
Yusuf Çotuksöken, Denemenin Kıyılarında (1992);
Doğan Hızlan, Güncelin Çağrısı (1997);
Ahmet Altan, Geceyarısı Şarkıları (1996);
Ahmet Turan Alkan, Yatağına Kırgın Irmaklar (1998)…

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı

Etiketler

Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatında Deneme

Dursun Akçam Kimdir? Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri

Cemal Süreya

Benzer İçerikler: