ATASÖZLERİNDE SÖZ SANATLARI

Atasözlerinde ustaca bir üslup, büyüleyici ve inandırıcı bir anlatım özelliği vardır. Yüzyıllardan beri kullanıldıkları, her gün işitildikleri halde güncelliğini kaybetmeyen bu sözlerde çeşitli anlatım yolları, çeşitli söz ve anlam sanatları görülür.

Örnekler:

BEYİT

• Gülme komşuna – Gelir başına.
• Sakla samanı – Gelir zamanı.
• Açtırma kutuyu – Söyletme kötüye.
• Güvenme varlığa – Düşersin darlığa.
• Güzellik on – Dokuzu don.
• Hayır dile komşuna – Hayır gele basına.
• Mart kapıdan baktırır – Kazma kürek yaktırır.
• Ağlarsa anam ağlar – Başkası yalan ağlar.
• Oduncu gözü amçada – Dilenci gözü çömçede.
• Bağa bak üzüm olsun – Yemeye yüzün olsun.
• Gelin altın taht getirmiş – Çıkmış kendisi oturmuş.

DİZE:

• Çocuktan al haberi.
• Kimse bilmez kim kazana kim yiye.
• Kendi düşen ağlamaz.
• Dinsizin hakkından imansız gelir.
• Bey ardından çomak çalan çok olur.
• Dilsizin dilinden anası anlar.
• Çok naz âşık usandırır.
• Etme bulma dünyası.

SECİ:

• Dertsiz baş mezarda taş.
• Dervişin fikri ne ise zikri odur.
• Kar eden az etmez.
• Atta karın yiğitte burun.
• İt ulur birbirini bulur.
• Müft olsun da zift olsun.
• Güvenme dostuna saman doldurur postuna.
• Emmim, dayım hepsinden aldım payım.
• Emmim, dayım, kesem, elimi soksam yesem.

TEVZİYE:

• Sarımsak da acı amma evde lazım bir dişi.

KİNAYE:

• Can boğazdan gelir.
• Balık baştan kokar.
• Davul dengi dengine diye çalar.

ALLİTERASYON:

• Akça akıl öğretir.
• Kaynayan kazan kapak tutmaz.
• Tarlayı taşlı yerden kızı kardeşli yerden.
• Başına gelen başmakçıdır.
• Al giyen aldanmaz.
• Aşını, eşini, işini bil.
• Kardeşten karın yakın.
• Kızını dövmeyen dizini döver.

CİNAS:

• Dilim seni dilim dilim dileyim.
• Yerine düşmeyen gelin yerine yerine eskir.
• Aç ile eceli gelen söyleşir.
• Ulu sözü dinlemeyen uluya kalır.
• Bal bol yiyen bel bel bakar.
• Hasta yatan ölmez eceli yeten ölür.
• Köpekle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.

EĞRETİLEME (İSTİARE):

• Ağaç yaşken eğilir.
• Ölmüş koyun kurttan korkmaz.
• Delikli tas yerde kalmaz.
• Koça boynuzu yük değil.
• Domuzdan toklu doğmaz.
• Dikensiz gül olmaz.
• Et tırnaktan ayrılmaz.
• Erkek sel, kadın göl.
• Gön yufka yerinden delinir.
• Çoban armağanı çam sakızı.
• Çay (dere) geçerken at değiştirilmez.

MECAZI MÜRSEL:

• Bir çiçekle yaz olmaz.
• Borçlunun dili kısa gerek.
• Gavurun ekmeğini yiyen gavurun kılıcını çalar.
• Hamama giren terler.
• Ağız yer, yüz utanır.
• İki el bir baş içindir.
• Kefenin cebi yok.
• Kendi düşen ağlamaz.
• Sağ baş yastık istemez.
• Hasta ol benim için, öleyim senin için.

TEZAT:

• Ak akçe kara gün içindir.
• Deli dostun olacağına akıllı düşmanın olsun.
• Yaz yalan, kış gerçek.
• Zengin arabasını dağdan aşırır, züğürt düz ovada yolunu şaşırır.
• At bulunur meydan bulunmaz, meydan bulunur at bulunmaz.
• İstediğini söyleyen istemediğini işitir.
• Güvenme varlığa düşersin darlığa.

İHAMI TEZAT:

• Öksüzün karnına vurmuşlar, vay arkam demiş.

AKİS:

• Buldum bilemedim, bildim bulamadım.
• Sen olursan bensiz, ben de olurum sensiz.
• Üzüm üzüme baka baka kararı.

İSTİFHAM:

• Buğday ekmeğin yoksa buğday dilin de mi yok?
• El mi yaman, bey mi yaman?
• Erkek aslan aslan da, dişi aslan aslan değil mi?
• Kabahat ölende mi öldürende mi?
• Sen ağa ben ağa, bu ineği kim sağa?
• Yenice eleğim, seni nerelere asayım?

ŞİBHİ İSTİKAK:

• Geç olsun da güç olmasın.
• İtle dalaşmaktan çalıyı dolaşmak yeğdir.
• İnsan doğduğu yerde değil doyduğu yerde.
• Hasta yatan ölmez, eceli yeten ölür.

NESİR (DÜZYAZI):

• Yaman komşu, yaman avrat, yaman at; birinden göç, birini boşa, birini sat. (Açıklama: Komşun kötü ise başka yere göç, eşin geçimsizse ayrıl, atın azgınsa sat, kurtul.)

EKSİLTİLİ ATASÖZLERİ:

Kimi atasözleri eksiltili anlatımla söylenegelmiştir.

Örnekler:

• Borç vermekle, düşman kırmakla.
• Ata arpa, yiğide pilav.
• As tuz ile, tuz ozan ile.
• Atın ürkeği, yiğidin korkağı.
• Ana hakkı Tanrı hakkı.
• Aba vakti yaba, yaba vakti aba.
• Bağ bayırda, tarla çayırda.
• Elmayı çayıra, armudu bayıra.
• Bakarsan bağ, bakmazsan dağ.
• El el ile değirmen yel ile.
• Sen sen, ben ben.
• İncir babadan, zeytin deden.

ÖYKÜ BİÇİMİNDEKİ ATASÖZLERİ:

Kimi atasözleri çok kısa bir öykü biçiminde söylenmiştir.

Örnekler:

• Oynamasını bilmeyen kız yerim dar demiş; yerini genişletmişler gerim dar demiş.
• Deveye inişi mi seversin yokuşu mu demişler; düz yere mi girdi demiş.
• Eşeği düğüne çağırmışlar; ya odun eksik, ya su demiş.
• Kurda neden boynun kalın demişler; işimi kendim görürüm de ondan demiş.
• Katıra baban kim demişler; dayım at demiş.
• Yengece niçin yan yan gidersin demişler serde kabadayılık var demiş.
• Kediye bokun kimya demişler; üstünü örtmüş.
• Terziye göç demişler; iğnem başımda demiş.
• Tilkiye tavuk kebabı yer misin demişler; adamın güleceğini getiriyorsunuz demiş.
• Ağaca balta vurmuşlar; soyu bedenimden demiş.
• Tencere demiş: dibim altın; kepçe demiş: girdim çıktım.
• Yalancının evi yanmış; kimse inanmamış.

ATASÖZLERİNDE DEVRİK TÜMCE:

Birçok atasözü devrik tümce ile kurulmuş; böylece daha güçlü bir anlatım sağlanmıştır.

Örnekler:

• Ada bana, adayım sana.
• Kazma elin kuyusunu, kazarlar kuyunu.
• Say beni sayayım seni.
• Açma sırrını dostuna o da söyler dostuna.
• Ağlama ölü için ağla deli için.
• Al kaşağıyı gir ahıra, yarası olan gocunur.
• Besle kargayı oysun gözünü.
• An beni bir kazla o da çürük çıksın.
• Açtırma kutuyu söyletme kötüyü.
• Sorma kişinin aslını, sohbetinden bellidir.