Türkçenin (Türk Dilinin) Ses Özellikleri

Türkçe söz varlığının bir bölümü; Türkçe asıllı sözcükler, Arapça ve Farsçadan geçmiş sözcüklerden oluşmaktadır. Arapça ve Farsçadan gelmiş sözcüklerin bir bölümü o kadar Türkçeleşmiştir ki Arap veya Fars dilindeki durumundan oldukça farklıdır ve kimi sözcüklerin anlamı da farklılaşmıştır.

Türkçede doğru tümce yapısı, özne, tümleç, yüklem biçimindedir. Ancak Türkçe esnek bir dildir. Bu yüzden günlük yaşamda devrik tümceler sıklıkla kullanılır. Örneğin, “Bugün yazılı sınav olacağız.” tümcesine eşdeğer “Yazılı sınav olacağız, bugün.” tümcesi kurulabilir. Bu tür tümceler daha şiirsel anlatıma sahiptir.

Türkçede kısa yoldan anlatım ön plandadır. Örneğin, “sobayı yak” derken “sobanın içindeki odun ve kömürleri yak” anlamındadır. Bunun dil bilgisindeki adı “ad aktarması“dır.

Türkçede kişi adılları dört tanedir. Örneğin Türkiye Türkçesinde, “ben, sen, o, biz, siz, onlar” biçimindedir. Türkçedeki önemli bir başka özellik, “siz” adılının kibar olarak 2. tekil kişiyi (sen) belirtmesidir.

1- Türkçe kelimelerde kalın ünsüzlerinin kalın ünlülerle (a, ı, o, u); ince ünsüzlerinin ince ünlülerle (e, i, ö, ü) aynı hecede bulunmasından ortaya çıkan bir uyum vardır. (büyük ünlü uyumu).

Yani, a, ı, o, u kalın ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle; e, i, ö, ü ince ünlüleri g, k, l ünsüzleriyle aynı hecede bulunmazlar.

• Bozgun, kuzgun, kapı, kırağı, tatlı; görüntü, gezi, güneşlik

kelimelerinin söylenişine dikkat edilirse “g, ğ, k, l” seslerinin buradaki örneklerde aynı sesler olmadığı sezilebilir.

2- Türkçede “o, ö” ünlüleri (-yor eki dışında) sadece ilk hecede bulunur:

İlk hece dışında o, ö sesleri olan kelimeler yabancı asıllıdır:

• balkon, biyografi, fizyoloji, konsol, konsültasyon, monitör, otomobil, profesör, traktör.

3- Türkçede uzun ünlü yoktur.

İçinde uzun ünlü bulunan kelimeler yabancı asıllıdır:

• câhil, mâvi, millî, nâhoş, perîşân, şâir, târîh, vazîfe.

Bazı ses olaylarıyla ortaya çıkan;

• â < ağa,
• âbi < ağabey,
• pekî < pek iyi,
• vâr olmak,
• yârın

kelimeleri istisnadır.

4- Türkçede ince “a” ve ince “l” sesleri yoktur:

• harften, hakikate, saati, sıhhatli, şefkâtini; alkollü, hâlâ, hayâl, normalde, plân.

Örneklere dikkat edilirse kelimelere getirilen eklerin ünlü uyumuna uymadığı görülür.

5- Arapçadaki ayın ve hemze sesleri, Türkçede olmadığı için bunlar söylenmez, düşürülür.

Bu seslerden önce ünlü olması durumunda ünlü, uzun okunur:

• bazen, mana, memur, şair, tesir, yâni. Arapçadan alınan kelimelerdeki ayın ve hemze kesme işaretiyle gösterilir.

Ancak anlam karışıklığı olmayacak kelimelerde bunların kesmeyle yazılmasından -son zamanlarda- vazgeçilmiştir:

• san’at, ma’nâ, meb’ûs, me’mûr, neş’e, te’sîr, te’sîs ⇒
• sanat, mana, mebus, memur, neşe, tesir, tesis.

6- Dilimizde iki ünlü yan yana gelmediği için ünlüyle biten kelimeler, ünlüyle başlayan ekler aldığı zaman araya “y” koruyucu ünsüzü girer:

• iki – y – e,
• soru – y – u,
• bekle – y – en,
• söyle – y -ecek.

Yan yana iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır:

• aile, ait, fail, fiil, muamele, şair, şiir, reis vb. gibi.

7- Türkçe bir hecede ancak bir ünlü bulunur.

Aynı hecede iki ünlünün bulunduğu kelimeler alınmadır (Türkçe değildir).:

• kau-çuk, kua-för, koo-peratif, sua-re.

8- Kelime kökünde ikiz ünsüz (şedde) yan yana bulunmaz:

• dikkat, himmet, şedde, bakkal, dükkan, millet, teşekkür.

Anne (<ana), belli, bellemek, elli (<elig) kelimeleri istisnadır.

9- Türkçede kelime kökünde ikiden fazla ünsüz yan yana gelmez:

• Elektrik, kontrol, quartz, sfenks, strateji,…

gibi kelimeler batı kaynaklı dillerden alınmadır. Türkçe, sertlik gibi örneklerde yan yana gelen üç ünsüzden ikisinin kelime köküne, üçüncüsünün eke ait olduğuna dikkat ediniz.

10- Türkçe heceler ve kelimeler iki ünsüzle başlamaz:

• blok, bravo, grup, klâsik, kral, kontrat, spor, stop, stres, plâj, program, tren,…

gibi kelimeler, başka dillerden alınmadır. Ağızlarda bu iki ünsüz arasında bir ünlü türetilir: kıral, sipor, tiren,…

11- Türkçede kelime başında ” c, ğ, l, m, n, ñ, r, z ” sesleri bulunmaz.

Çocuk dili kelimeleriyle (cici, mama, meme, ninni,…) nine ve ne ile ne’den yapılan kelimeler (nasıl (<ne asıl), ne, neden, nere, nereden, nereye, nice, niçin, nine, nitelik kelimeleri istisna oluşturur.

Alınma kelimelere örnekler:

• cam, can, cehennem, lâf, limonata, lira, makine, marul, metal, naylon, nohut, numara, reçel, romantik, rol, vakum, vaziyet, vazo, zaman, zarar, zor, zeytin.

12- Türkçe kelimelerin sonunda “b, c, d, g” ünsüzleri bulunmaz.

Alıntı kelimelerdeki bu sesler sert karşılıkları olan “p, ç, t, k” ünsüzlerine çevrilir:

• ahenk ⇐ âheng,
• fert ⇐ ferd,
• ihraç ⇐ ihrâc,
• kitap ⇐ kitâb,
• kalp ⇐ kalb,
• levent ⇐ levend.

Kelimenin ünlüyle başlayan bir ek alması hâlinde sert ünsüzler yumuşayarak eski şekline döner:

• ihtiyâc ⇒ ihtiyaç ⇒ ihtiyacı;
• mektûb ⇒ mektup ⇒ mektuba,
• reng ⇒ renk⇒ rengi

gibi.

“ad, sac, od, öd” gibi kelimeler istisnadır.

13- Türkçede “f, h, j, v” sesleri bulunmaz:

• Fal, film, filiz, fizik; hakikat, hamur, havlu, jeton, jüri, pijama, plâj; vicdan, vida

gibi kelimeler alınmadır.

Yabancı dillerden alınan kelimelerde görülen “j” sesi halk ağzında “c” olarak söylenir.

• jandarma ⇒ candarma
• jilet ⇒ cilet …

Türkçe kelimelerdeki “v” sesi, ya “b”den, ya “g/ğ”dan değişmiştir ya da “vur-” örneğinde olduğu gibi türemiştir:

• öfke (<öbke),
• yufka (< yubka);
• dahi (< takı),
• han (< kan),
• hatun (< katun),
• hani (< kanı);
• ev (< eb),
• var- (< bar-),
• ver- (< bir)
• döv- (< döğ-)
• vur- (<ur-)…

14- Hece ve kelime sonunda, aşağıdaki ünsüz çiftleri dışında ünsüz grupları bulunmaz:

• -lç, -lk, -lp, -lt: ölç; ilk, kalk; alp, kulp; alt, bunalt, salt.
• -nç, -nk, -nt: dinç, genç, gülünç, sevinç; denk; ant, kunt.
• -rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç, burç; bark, görk, Türk; sarp, serp; sars, pars, ters;art, kart, kurt, ört, yırt, yurt,yoğurt.
• -st: ast, üst.

Aşk, arş, çift, disk, felç, film, fötr, harf, lüks, misk, modernizm, popülizm, risk, şevk, tolerans gibi kelimeler, Türkçenin bu ses özelliğine uymayan alınma kelimelerdir.

Arapçadan ve batı dillerinden alınan kelimelerden bu ses özelliğine uymayanlar, araya bir ünlü getirilmek suretiyle Türkçeye uydurulmuştur. Bunlara ünlüyle başlayan bir ek veya kelime gelirse türetilen ünlüler düşer:

• akıl (< akl) – aklı,
• fikir (<fikr) – fikre,
• ömür (<ömr) – ömrü,
• seyir (<seyr) – seyret-,
• şükür (< şükr) – şükretmek;
• film (< film),
• lüküs (< lüks),
• moderin (< modern).

15- “I” ünlüsü Türkçeye özgüdür.

Batı dillerinin pek çoğunda, Arapçada ve Farsçada “ı” yoktur:

• çıkış, ılık, sıcak, yıldırım, yıldız gibi kelimeler Türkçedir.

16- Tabiat taklidi kelimeler için ses özellikleri açısından herhangi bir sınırlama yoktur.

Bunlar hangi sesle başlarsa başlasın, içinde hangi ses bulunursa bulunsun Türkçe kabul edilir:

• dank, fıs fıs, fingirti, fiskos, fokurtu, hışırtı, hoppala, horultu, lak lak, lıkır lıkır, melemek, miyavlamak, oh, öf, püf, püfür püfür, rap rap, şırıl şırıl, vıdı vıdı, vızır vızır, zırıl zırıl, zonklamak.

17- Çocuk dili kelimelerinde de ses özellikleri aranmaz:

baba, bibi, cici, dede, lala, kaka, nene, mama, meme,…

Ayrıca bkz. ⇒ Ses Bilgisi

Türkçeye, diğer dillerden giren kelimelerin pek çoğu bu ses özelliklerinden birine veya birkaçına uymaz. Dolayısıyla Türkçenin ses özelliklerini bilenler, sözlüğe bakmadan kelimenin Türkçe olup olmadığını (tesadüfen uyanlar dışında) kolaylıkla anlayabilirler.

Aşağıdaki kelimeler, karşılarında sıralanan sebeplerden dolayı Türkçe değildir:

Vilâyet :
1. Ünlü uyumu yok.
2. â uzun ünlüsü var.
3. v sesi var.

Monitör :
1. Başta m sesi var.
2. Ünlü uyumu yok.
3. İlk heceden sonra ö sesi gelmiştir.

Heyecân:
1. h sesi var.
2. Ünlü uyumu yok.
3. Uzun ünlü var.

Mürâcaat :
1. Ünlü uyumu yok.
2. Başta m sesi var.
3. İki ünlü yan yana gelmiştir.
4. Uzun ünlü var.

Teşekkür :
1. Düzlük – yuvarlaklık uyumu yok.
2. İkiz ünsüz var.