Müstezat Nedir? Müstezat Nazım Şekli Özellikleri, Örnekleri

Müstezâd, kelime anlamı olarak çoğalması istenilen, artmış anlamına gelir; bir edebiyat terimi olarak ise gazelden türemiş, her dizesine bir küçük dize eklenmiş, belli vezinlerde yazılmış Divan Edebiyatı nazım biçiminin adıdır.

Genellikle mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün vezniyle yazılmış olan gazellerden türetilmiş ve beyitlerin mısra aralarına mef’ûlü fe’ûlün cüzleriyle yazılan kısa mısralar eklenmiştir.

Sayıları az da olsa başka vezinlerle yazılmış müstezâdlar da vardır. Bu vezinler şunlardır:

mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü mefâ’îlü mef’ûlü mefâ’îlü
müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün fâ’ müfte’ilün fâ’
mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün mefâ’îlün

Son vezinle yazılmış olan müstezadlar mefâ’ilün vezni altı defa tekrarlanmış olduğu için müstezâd-ı südâsiyye (=altılı müstezâd) olarak adlandırılmıştır.

Eklenen kısa mısralar ziyâde (=fazla) adını alırlar. Bu kısa mısraların vezinleri uzun mısraların vezinlerinin ilk ve son tef’ilelerinin bir araya getirilmesiyle elde edilmiştir . Müstezâdlar dört ayrı kafiye düzeninde yazılmışlardır:

1. a(a) a(a); b(b) a(a); c(c) a(a) . . . 2. a(a) a(a); x(x) a(a); x(x) a(a) . . .
3. a(b) a(b); c(c) a(b); d(d) a(b) . . . 4. a(b) a(b); x(x) a(b); x(x) a(b). . .

Harflerle sembolleştirilen kafiye düzeninde ilk harfler uzun mısraları, ayraç içine alınan ikinci harfler de kısa mısraları göstermektedir.

Ziyâdeleri ya da uzun mısraları tekrarlanan müstezâdlara mütekerrir müstezâd, ziyâde mısraı uzun mısraların başında tekrarlanan müstezâdlara da müdevver müstezâd denilir.

Müstezâdlar en fazla gazelden türetilmiş olmakla birlikte, az sayıda da olsa; rübâ’î, kıt’a ve kasîdeden türetilmiş olanları da vardır.

Müstezâdların konuları gazel ile benzerlik gösterir. Aşk, şarap, ayrılık, tabiat gibi konular bu şiirlerde sıkça işlenmiştir.

Bunların dışında dinî, tasavvufî konularda yazılmış olanlarına da rastlanır.

Müstezâdlar, anlam bütünlüğü bakımından diğer nazım şekillerinden farklı bir özelliğe sahiptir. Bir müstezâdda ziyade mısralar çıkarıldığı zaman şiirde anlamın bozulmaması gerekir.

Bilindiği kadarıyla Anadolu’da yazılmış ilk müstezâd örnekleri XIV. yüzyıl şairlerinden Seyyid Nesîmî (öl. 1404 ?)’ye aittir. Yeni edebiyat anlayışı çerçevesinde de müstezada önem verilmiş, Servet-i Fünûn şairleri bu nazım biçiminin bilinen vezin ve kafiye sisteminde birtakım değişiklikler yaparak serbest müstezâd adı verilen yeni bir şekil denemişlerdir. Müstezâd halk edebiyatında yedekli, ayaklı adlarıyla çok kullanılmış bir nazım biçimidir.

Müstezat Nazım Şekli Özellikleri

1. Her beyitte uzun mısraların sonuna eklenen ve ziyâde mısra da denilen kısa mısralar yer alır.
2. Gazelden türemiştir.
3. Genellikle divanların gazelleri ve kasideleri arasında yer alır..
4. Müstezatta gazelde olduğu gibi aşk, şarap, güzellik ve aşkın ıstırabı gibi konular işlenir.
5. Divan şiirinin sanatlı ve artistik şekillerindendir. Kısa dizeler okunsa da okunmasa da beytin anlamı bir bütünlük oluşturur.

Örnek 1
Aşağıdaki müstezâd XVIII. yüzyıl Divan şairlerinden Nedîm (öl. 1730)’e aittir.

Müstezâdın uzun mısralarının vezni mef’ûlü mefâ’îlü mefâ’îlü fe’ûlün, ziyadelerinin vezni de mef’ûlü fe’ûlün’dür.

Kafiye düzeni şöyledir: a(b) a(b), x(x) a(b), x(x) a(b). .

1 Ey şûh-ı kerem-pîşe dil-i zâr senindir
Yok minnetin aslâ
V’ey kân-ı güher anda ne kim var senindir
Pinhân ü hüveydâ
2 Sen kim gelesin meclise bir yer mi bulunmaz
Baş üzre yerin var
Gül goncesisin gûşe-i destâr senindir
Gel ey gül-i ra’nâ
3 N’eylersen edip bir iki gün bâr-ı cefâya
Sabreyle de sonra
Peymâne senin hâne senin yâr senindir
Ey dil tek ü tenhâ
4 Bir bûse-i can-bahşına ver nakd-i hayâtı
Ger ka – ‘il olursa
Senden yanadır söz yine bâzâr senindir
Ey âşık-ı şeydâ
5 Çeşmânı siyeh-mest-i sitem kâkülü pür-ham
Ebrûları pür-çîn
Benzer ki bu dildâr-ı cefakâr senindir
Bî-şübhe Nedîmâ

Günümüz Türkçesiyle:
1 Ey âlicenap şuh, zavallı gönlüm senindir; hiç minnet etme ve ey mücevher madeni, bu gönüldeki gizli açık ne varsa, hepsi senindir.
2 Sen meclise gelirsin de bir yer mi bulunmaz; yerin baş üzerindedir; çünkü, gül goncasısın, senin yerin sarığın köşesidir, gel ey ra’nâ gül!
Açıklama: Gül-i ra’nâ yaprakları sarı ve kırmızı olan iki renkli güldür.
3 Ey gönül, ne yaparsan yap, bir iki gün cefa yüküne sabret; sonra kadeh de ev de sevgili de senindir; hem de yalnız senin!
4 Ey çılgın âşık, eğer o güzel razı olursa, ölülere can veren bir öpücüğü karşılığında bütün ömrünü ver; bu sözüm sana, ama yine de sen bilirsin.
5 Ey Nedîm, gözleri zilzurna zulüm sarhoşu, kâkülü kıvrım kıvrım, kaşları çatık bu güzelin senin zalim sevgilin olduğu anlaşılıyor; bunda hiç şüphe yok.

Örnek- 2

Bülbül yetişir bağrımı hûn etti figânın
Zabt eyle dehânın
Hançer gibi deldi yüreğim tîg-i zebânın
Te’sîr-i lisânın

Örnek- 3

Ab Ab Cc Ab Dd Ab
Müfte’ilün müfte’ilün müfte’ilün fa’ Müfte’ilün fa’

1. Çehre-i zîbâsı anun gülşen-i cândur
Halk-ı cihâna

Mâ’î ridâsı sanasın âb-ı revândur
Bâğ-ı cinâna

2. Mutrib-ı devrân ile cânânun elinden
Nây gibi ben

Nâle vü feryâd iderin hayli zamândur
Kevn ü mekâna

3. Cevr ider ol yâr bana hey meded Allah
Neyleyeyin âh

Kime şikâyet ideyin şâh-ı clhândur
Devr-i zamana

4. Bağrumı hûn itdi benüm firkat-i cânân
Mihnet-i hicran

Sevgüli yâr ayrılığı ne yamandur
Âşık olana

5. Nâz ile Yahya kulınun gönlini aldı
Odlara saldı

6. Kûyına varup garazum âh u figândur
Olsa bahane

Yahya Bey

Ayrıca bakınız ⇓

Serbest Müstezat – Mensur Şiir
Serbest Nazım
Sone
Terza-Rima
Balad