Yapım Ekleri, Çeşitleri, Özellikleri
Yapım Ekleri. Yapım Eklerinin Çeşitleri, Özellikleri, Örnekleri
![](https://www.turkedebiyati.org/wp-content/uploads/yapim-ekleri.jpg)
Yapım ekleri, mevcut kelimelerden (isim ve fiil köklerinden) farklı ve yeni anlamlı kelimeler türetmeye yarayan eklerdir.
Nesneleri karşılayan isimlerle hareketleri karşılayan fillerin kökleri farklıdır:
- Gel- (-mek,-dim, -miş…)
- Baba (-m, -lar, -dan)
Birbirine yakın olan nesne ve hareketlere ait kelimeler aynı kökten türeyen kelimelerdir. Bu bakımdan türemiş kelimelerin kökleriyle mutlaka bir anlam ilişkileri olmalıdır:
- baş, baş-la-, baş-ar-, baş-ar-ı
- sev-, sev-il-, sev-dir, sev-in, sev-inç, sev-gi
- göz, göz-lük, göz-cü, göz-cü-lük, göz-lük-çü-lük…
Yapım ekleri isim ve fiil köklerine gelerek yeni isimler ve filler türetirler. Bu ekler kökten hemen sonra gelirler. Çekim ekleri yapım eklerinden sonra gelir:
- bil-gi-ler, bil-dir-di;
- göz-le-meliyim, göz-lük-ten…
- Bu türemiş kelimelerden de tekrar yeni kelimeler türetilebilir:
- bil-gi-li,bil-dir-i
- göz-lük-çü, göz-lük-çü-lük…
Bu bakımdan yapım eklerini iki başlık altında inceleyebiliriz:
A) İsim Yapan Yapım Ekleri:
- İsimden İsim Yapan Ekler
- Fiilden İsim Yapan Ekler
B) Fiil Yapan Yapım Ekleri:
- İsimden Fiil Yapan Ekler
- Fiilden Fiil Yapan Ekler
A) İSİM YAPAN YAPIM EKLERİ
İsim veya fiil kök ve gövdelerinden yeni isimler türeten eklerdir. Türkçemizde sıkça kullanılan yapım ekleri şunlardır:
1) İSİMDEN İSİM YAPAN EKLER
-lİk yapım eki:
* Yer isimleri yapar: kömürlük, kitaplık, tuzluk, odunluk, ağaçlık, zeytinlik, çöplük…
* Alet ve araç isimleri yapar: başlık, kulaklık, gecelik, gözlük, önlük…
* Topluluk isimleri yapar: gençlik, insanlık, Türklük…
* Soyut isimler yapar: gençlik, insanlık, Türklük, çocukluk, hanımlık, kardeşlik, Müslümanlık, kulluk, erkeklik, bilgelik…
* Sınırlama, ayırma, ölçü tahsis anlamı taşıyan isimler yapar: bayramlık, kışlık, akşamlık, gömleklik, hediyelik, ömürlük, haftalık, aylık…
* Sıfatlara gelerek durum bildiren isimler yapar: iyilik, güzellik, küçüklük…
* Meslek isimleri yapar: öğretmenlik, doktorluk, veterinerlik, eczacılık, arıcılık, demircilik, kılavuzluk, rehberlik…
* Bu ekle türetilen ekler sıfat olarak da kullanılabilirler. İsimle sıfat arasında tür farkı olduğu için bu yönde soru sorulabilir:
- kışlıklar, kışlık odun;
- günlüğüm, günlük masraf;
- elbiselikler, elbiselik kumaş;
- turşuluklar, turşuluk biber;
- kiralıktan, kiralık daireden,
- satılıklar, satılık arsalar…
-cE Yapım Eki:
* Dil isimleri yapar: Türkçe, Almanca, Arapça, Farsça..
* Yer isimleri yapar: Çatalca, Yenice, Çamlıca, Taşlıca, Ilıca…
* Hayvan ve bitki isimleri yapar: delice, karaca, kokarca, yumuşakça…
-cİ Yapım Eki:
* İsim, sıfat, zarf türetir:
- sanatçı, kiracı, inşaatçı, yolcu, çaycı, şakacı, duacı, milliyetçi, Türkçü, halkçı, sözcü, tiyatrocu, kemancı…
- gazeteci çocuk, şakacı insan…
- akılcı (davranmak), Atatürkçü (geçinmek)
-lİ Yapım Eki:
* Soyut ve somut isimler ve sıfat türetir. Özel isimlere getirildiğinde kesme işaretiyle ayrılmaz.
* Kişinin nereli olduğunu bildirir:
- Ankaralı, Konyalı, köylü, kentli…
* Bir şeyin içinde daha çok ne bulunduğunu bildirir:
- tuzlu, şekerli, acılı, tozlu…
* Soy, devlet bildirir:
- Osmanlı, Karahanlı, Selçuklu…
* Durum (medenî hâl) bildirir:
- sözlü, evli, nişanlı…
* Renk bildirir; ikileme kurar:
- mavili, yeşilli, kırmızılı, allı yeşilli, sarılı kırmızılı…
* Kişinin sahip olduğu özelliği bildirir:
- bilgili, tecrübeli, akıllı, görgülü, saygılı, kültürlü, akıllı uslu…
Diğerleri:
- gönüllüler, gönüllü (kişiler)… irili ufaklı, kadınlı erkekli…
-sİz Yapım Eki:
* -li ekinin olumsuzunu yapar. Ama -li ekini almış her kelimenin -siz ile olumsuzu yapılmaz:
- akıllı X akılsız doğru
- bilgili X bilgisiz doğru
- nişanlı X nişansız yanlış
- köylü X köysüz yanlış
- mavili X mavisiz yanlış
* İsim, sıfat ve zarf türetir:
- korkusuz (çocuk), akılsız, susuz (topraklar), tatsız, güçsüzler, ölümsüz, eşsiz, yersiz yurtsuz (kaldım), kimsesiz, tarafsız (davranmalı)…
-ki Yapım Eki:
* Zaman ve yer bildiren kelimelerden sıfat yapar. Bu sıfatlar isimleşebilir. -ki ve -kü şekillerinde kullanılır.
- bugünkü (maç), akşamki (fırtına), geceki (soğuk), bugünkünü, yarınkinden…
* Yer bildiren kelimelerde -de hâl ekiyle birlikte kullanılır:
- aşağıdaki (sorular), aşağıdakiler, sınıftaki (öğrenciler), sınıftakiler, raftaki (eşyalar), yuvadaki (yavrular)…
-tİ Yapım Eki:
* Yansımalardan isim türetir:
- çıtır-tı, cızır-tı, şakır-tı, şıkır-tı, homur-tu, gıcır-tı, patır-tı
Diğer ekler:
- -e: göze (kaynak)…
- -Cİl: etçil, otçul, insancıl, evcil, bencil, ölümcül…
- –Daş: vatandaş, yurttaş, gönüldaş, anlamdaş, meslektaş…
- –gil: Aligil, Yaşargil, amcamgil…
- –leyin: geceleyin, akşamleyin, sabahleyin, gündüzleyin…
- –ncİ: birinci, üçüncü, sonuncu…
- –Er: üçer, beşer, yedişer, dörder, altışar…
- –Cİk: gelincik, kızılcık, elmacık, kulakçık, karıncık…
2) FİİLDEN İSİM YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerinden isim türetirler.
Mastar ekleri:-mAk/-mEk
* Bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Fillerin isimlerini türetir. Bu yüzden bu eklere isim-fiil (mastar) eki; bu kelimelere de isim-fiil (mastar) denir.
- gel-mek, oku-mak, ye-mek, iç-mek, çalış-mak…
* Bu ek kalıplaşarak kalıcı nesne isimleri de türetebilir; bunlar isim-fiil değil, doğrudan isimdirler:
- yemek, çakmak, ekmek, ilmek, kaymak
-mA/ -mE Yapım Eki:
* -mEk eki gibidir. Ama -mEk kullanılan her yerde -mE kullanılamaz. Bu ek de bütün fiil kök ve gövdelerine gelerek; onlardan fiil ismi türetir (isim-fiil yapar):
- başlama, okuma, yazma, nakletme, hasta olma, danışma, sevme, inanma…
* Bu ek de -mEk gibi kalıcı nesne isimleri yapar:
- Asma (yaprağı), bölme (işlemi), danışma (memuru), dondurma (külâhı), kavurma, işletme, bağlama (:saz)…
* Bu ek niteleme sıfatı da türetir:
- karma (liste), süzme (yoğurt), yazma (eser), saçma (bir fikir), yapma (çiçek), asma (köprü), asma (kat)…
-İş Yapım Eki:
* Bu da mastar ekidir. Diğerleri gibi bütün fiil kök ve gövdelerine getirilebilir. Kalıcı nesne isimleri yapabilir:
- Gülün açılış-ını seyret.
- Kapının kapanış-ı çok ses çıkarıyor.
- Adam oturuş-undan bellidir.
- seziş, biliş, alış, veriş, anlayış…
Kalıcı nesne isimleri:
- Bu görüşü benimsemedim.
- Bir buluş yapmış ki sorma
- Alış verişe çıkacağız.
- Sende hiç anlayış yok mu?…
- Çıkış ne taraftaydı?
Sıfat-fiil ekleri: Sıfat-fiil ekleri de mastar ekleri gibi fiilden isim ve sıfat yapan işlek eklerdir:
-An/-En Yapım Eki:
* Fiili yapanı, edeni bildirir. İsim ve sıfat yapar:
- gülen, bakan, gelen, giden, gezen, yazan, bozan, çalışan, kazanan…
-AsI/-Esİ Yapım Eki:
* Sıfat ve isim yapar:
- Ölesi-m gelir,
- Yok olası adam, kırılası eller
- Öpülesi, geberesi, ölesi, bakılası…
-mAz/-mEz Yapım Eki:
* Olumsuzluk bildirir. -°r’nin olumsuzunu yapar, ama her zaman değil:
- Çıkmaz sokak, olmaz iş, yaramaz çocuk, bilinmez yerler…
- Yılmaz, korkmaz, çıkmaz…
- Ne geçmez zamanmış!
-°r Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- okur yazar, yazar kasa, bilir kişi, gelir gider, keser, güler yüz…
-dİk Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- tanıdıklar, tanıdık kişiler, olmadık iş, beklenmedik bir anda, sevin-diğ-imiz…
-EcEk Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- alacak(lı), yakacak, yiyecek, giyecek, içecek(lerimiz), gelecek zaman, içecek su, akacak kan, gelecek(ten haber ver-), olacak iş mi?…
-mİş Yapım Eki:
* İsim ve sıfat yapar:
- geçmiş, çok bilmiş, okumuş çocuk, dolmuş, yemiş…
Diğer ekler:
-İm
Eklendiği fiille ilgili hâl, durum, iş ifade eder. O işle ilgili, o işten doğan varlık, eşya, yer isimleri yapar.
- alım, satım, atım, yatırım, seçim, ölüm, yıkım, verim, biçim, giyim, kuşam, takım, kavram, üretim, bölüm, çözüm, uyum, çekim, (bir) yudum (su) …
-Gİ
Fiilin bildirdiği hareketle ilgili çeşitli nesneleri karşılayan isimler yapar:
- sevgi, saygı, görgü, bilgi, duygu, örgü, sergi, vergi, övgü, algı, tutku, uyku, biçki, baskı, içki, atkı, keski…
-Gİn
Anlama büyüme ve aşırılık katar; yapanı, olanı bildirir; yapılan nesneyi veya işi karşılar. Sıfat, isim ve zarf türetir:
- dalgın, azgın, kızgın, kırgın, salgın, baygın, bilgin, ergin, bezgin, durgun, olgun, soygun, vurgun, baskın, seçkin, pişkin, yetişkin, tutkun, küskün…
Keskin sirke, olgun davrandı, soygun yapılmadı…
-İ
İsim ve sıfat türetir:
- yazı, sıkı, yapı, ölü, korku, batı, gezi, bölü, koşu, doğu, artı, tartı, sürü, örtü, çeki, duru, sayı…
- Korkunun ecele faydası yok.
- Doğuyu, batıyı karıştırdık.
- Ölü balıklar suyun yüzündeydi.
- Yurdun batı tarafı soğuyacak.
-İcİ
Çokluk, aşırılık, devamlılık bildirir; -En sıfat-fiil eki gibi failin niteliğini bildirir. Sıfat, isim ve zarf yapar:
- kalıcı, vurucu, bilici, alıcı, satıcı, dinleyici, görücü, bakıcı, yırtıcı, geçici, kurucu, yüzücü, gidici, öğren(i)ci, dilen(i)ci…
- Eskiden iyi yüzücü imiş.
- Okuyucu sayısı günden güne artıyor.
- Bunlar üzücü hareketler.
- Satıcı kadınlar dolaşıyorlar.
- Pek yırtıcı görünüyor/davranıyor.
-(ı)k
Fiilde bildirilen harekete uğramış olan veya o hareketten ortaya çıkmış nesneleri karşılayan isimler yapar; bunlar sıfat ve zarf olarak da kullanılır:
- açık kapı, çürük diş, karışık işler,
- hava soğuk,
- açık konuşur,
- bölük toplandı…
-kEn
İsim ve sıfat yapar:
- çalışkan, üretken, alıngan, atılgan…
-tİ:
- kızartı, karartı, bağırtı…
-Ek:
- konak, durak, yatak, dönek, ürkek, korkak, bıçak…
-ç:
- inanç, sevinç, usanç…
-ntI:
- alıntı, akıntı, söylenti, toplantı, yaşantı, sarsıntı…
-e:
- dize, süre…
B) FİİL YAPAN YAPIM EKLERİ
Bu ekler isim ve fiil kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
- göz ⇒ göz-le(mek)
- bilgi ⇒ bilgi-len(mek)-dir(mek)
- sev ⇒ sev-dir(mek)
- bildir ⇒ bildir-il(mek)
Fiil yapan ekler, isime veya fiile getirilişine göre ikiyte ayrılır: İsimden fil yapan ekler, Fiilden isin yapan ekler
1) İSİMDEN FİİL YAPAN EKLER
Bu ekler isim kök ve gövdelerinden fiil gövdeleri türetirler:
- isim-len-dir-
- ad-lan-dır
- iki-le-
- durgun-laş-
En çok kullanılan isimden fiil yapan ekler şunlardır:
-lE Yapım Eki:
Çok kullanışlı bir ektir. Birçok isimden fiil yapabilir:
- baş-la-, suç-la, su-la, taş-la-, av-la-, kış-la-, çın-la-, in-le-, ter-le-, gece-le-, hafif-le-, karış-la-, kurşun-la-, perçin-le-, yuvar-la-…
-El Yapım Eki:
Genellikle sıfatlardan fiil yapar:
- çoğ-al-, dar-al-, az-al-, boş-al-, düz-el-, dik-el-…
-l Yapım Eki:
Bazı sıfatlardan oluş filleri yapar:
- kısa-l-, doğru-l-, sivri-l-, duru-l-, ince-l-…
-E Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- yaş-a-, kan-a-, boş-a-, tün-e-, oy(u)n-a-…
-°r Yapım Eki:
Daha çok renk isimlerinden sonra gelir:
- kara-r-, yaş-ar-, boz-ar-, ağ(k)-ar-, sar(ı)-ar-, mor-ar-…
-dE Yapım Eki:
Yansımalara getirilir:
- çıtır-da-, şırıl-da-, horul-da-, fısıl-da-, gürül-de-…
-msE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- az-ı-msa-, küçü-mse-, ben-i-mse-, öz-ü-mse-, kötü-mse-…
-sE Yapım Eki:
Fazla işlek değildir:
- su-sa-, garip-se-, önem-se-, mühim-se-…
-lEş Yapım Eki:
Bazı isimlere getirilir:
- sert-leş-, taş-laş-, kötü-leş-, iyi-leş-, katı-laş-, sağlam-laş-…
-lEn Yapım Eki:
Bir şeye sonradan sahip olma anlamı katar:
- ev-len-, can-lan-, hoş-lan-, us-lan-, iç-len-, dert-len-…
2) FİİLDEN FİİL YAPAN EKLER
Fiil kök ve gövdelerine getirilerek fiil gövdesi türeten eklerdir:
-t Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişliliğini artırır (ettirgen yapar). Genellikle ünlüyle biten fiillere gelir:
- yürü-t-, acı-t-, ak-ı-t-, oku-t-, anla-t-, ağla-t-, ara-t-, kızar-t-…
-°r Yapım Eki:
Çatı ekidir. “-t” ile aynı görevdedir; oldurganlık ve ettirgenlik görevi vardır. genellikle ünsüzle biten fiillere gelir:
- çık-a-r-, kop-a-r-, kaç-ı-r-, uç-u-r-, bat-ı-r-, düş-ü-r-, iç-i-r-…
-Dİr Yapım Eki:
Çatı ekidir; geçişsiz fiilleri geçişli (oldurgan) yapar; geçişli fiillerin de geçişlilik derecesini artırır (ettirgen yapar):
- yaz-dır-, sor-dur-, aç-tır-, çiz-dir-, sök-tür-, as-tır-, koş-tur-…
-l Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiil yapar:
- at-ı-l-, soy-u-l-, yaz-ı-l, çiz-i-l-, ay(ı)r-ı-l-, gid-i-l-…
-n Yapım Eki:
Çatı ekidir; edilgen ve dönüşlü fiiller yapar:
- başla-n-, tara-n-, yıka-n-, bil-i-n-, sil-i-n-, sür-ü-n-, taşı-n-, al-ı-n-…
-ş Yapım Eki:
Çatı ekidir; işteş fiil yapar:
- döv-ü-ş-, at-ı-ş-, tart-ı-ş-, gör-ü-ş-, uç-u-ş-, bekle-ş-, it-i-ş-, selâmla-ş-…
-ElE Yapım Eki:
Devamlılık, anlatılan işin art arda yapıldığını bildirir:
- kov-ala-, it-ele-, silk-ele-, dur-ala-, tep-ele-…
Ayrıca bakınız ⇒
Yapı (Şekil) Bilgisi: