Sanatsal Metinlerin ve Öğretici Metinlerin Özellikleri, Türleri

Sanatsal ve Öğretici Metinlerin Özellikleri

Metinler gerçeklikle ilişkileri, işlevleri ve yazılış amaçları bakımından sınıflandırılırlar. Bu açıdan metinler, sanatsal (edebî) metinler ve öğretici metinler olmak üzere ikiye ayrılır.

Sanatsal ve öğretici metinlerin özelliklerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Sanatsal metinlerde sanatçının amacı okuyucuda estetik zevk uyandırmak ve kurduğu dünyaya okuyucuyu çekmektir.
• Sanatsal metinlerde yan anlam değeri taşıyan ve okuyucunun anlayışına, sezgisine bırakılan ifadelere yer verilir, mecazlı ifadeler kullanılarak anlatıma çağrışım ve duygu değeri kazandırıp okuyucunun yeni ve farklı anlamlar çıkarabilmesi amaçlanır.
• Sanatsal metinlerde gerçeklik, değiştirilerek ve yorumlanarak aktarılır.
• Bu metinlerde dil şiirsel işlevinde kullanılır.
• Öğretici metinler bilgi vermek amacıyla yazılan metinlerdir.
• Bu metinler hayatın gerçeklerini, tarihi olayları, felsefi düşünceleri ve bilimsel gerçekleri anlatır.
• Öğretici metinler genellikle kelimelerin ilk anlamlarıyla oluşturulduklarından her okuyucuda aynı izlenimi bırakır.
• Öğretici metinlerde gerçeklik değiştirilmeden verilir.
• Bu metinlerde dil göndergesel işlevinde kullanılır.

Sanatsal Metinlerle Öğretici Metinlerin Gruplandırılması

Metinlerin işlevleri bakımından iki gruba ayrıldığı belirtilmiş, sanatsal ve öğretici metinlerin özellikleri verilmiştir.

Metin türleri, sanatsal ve öğretici metin olmak üzere şu şekilde gruplandırılabilir:

• Şiir, roman, hikâye, masal, fabl ve tiyatro sanatsal metinlerdir.
• Mektup, günlük, anı, biyografi, gezi yazısı, söyleşi, haber yazıları, fıkra, deneme, makale, eleştiri, röportaj, söylev ve mülakat öğretici metinlerdir.

Anlatmaya Bağlı Metinlerin Gruplandırılması

Anlatmaya bağlı metinler öğretici ve sanatsal metinler olmak üzere gruplandırılabilir:

• Roman, hikâye, halk hikâyesi, destan, masal ve fabl gibi metinler anlatmaya bağlı sanatsal metinlerdir.
• Deneme, fıkra, eleştiri, biyografi, deneme, gezi yazısı gibi metinler anlatmaya bağlı öğretici metinlerdir.

Metinleri, Kullanılan Anlatım Türüne Göre Gruplandırma

Sanatsal metinlerde ağırlıklı olarak öyküleme, betimleme ile coşku ve heyecanı dile getiren anlatım türleri kullanılır.

Öğretici metinlerde ağırlıklı olarak açıklama ve tartışmacı anlatım türleri kullanılır.

Anlatmaya ve Göstermeye Bağlı Metinlerin Özellikleri

Anlatmaya bağlı edebi metinler destan, masal, halk hikâyesi, hikâye ve roman gibi metinlerdir.

Göstermeye bağlı edebi metinler ise tiyatro genel başlığı altında toplanmaktadır.
Bu metin türlerinin hem ortak hem de birbirinden farklı özellikleri vardır. Şimdi bu özellikleri görelim.

Bu metinlerin ortak özellikleri şunlardır:

• Her iki metin türü de giriş, gelişme ve sonuç bölümlerinden oluşur.
• Her iki metin türü de bir olay veya bir durum çevresinde gelişir.
• Her iki metin türünde de olaylar belirli bir zaman diliminde geçer.
• Her iki metin türünde de dil daha çok şiirsel işlevinde kullanılır.
• Her iki metin türünde de insanların başlarından geçen ya da geçebilecek nitelikteki olaylar gösterilir.
• Her iki metin türünün de bir yazarı vardır.
• Her iki metin türünde de yer, zaman ve kişi unsurları vardır.

Bu metinlere ait farklı özellikler ise şunlardır:

• Anlatmaya bağlı metinlerde, ele alman olayların anlaşılması için ayrıntılı tasvirlere yer verilir.
• Anlatmaya bağlı metinlerde olayın veya durumun mutlaka bir anlatıcısı vardır.
• Göstermeye bağlı metinlerde olaylar, sahnede canlandırılarak sunulur.
• Göstermeye bağlı metinlerde parantez içi açıklamalar kullanılır.
• Göstermeye bağlı metinler diyaloglardan oluşur.

Metinleri, Kullanılan Dilin İşlevine Göre Gruplandırma

Bir ileti, dilin göndergeyi olduğu gibi ifade etmesi için düzenlenip oluşturulmuşsa dil göndergesel işlevde kullanılmıştır. Bu, başka bir ifadeyle dilin bilgi verme işlevidir. Bu yüzden öğretici metinlerde dil genellikle göndergesel işlevinde kullanılır.

Bir iletinin iletisi kendisinde ise dil şiirsel işlevde kullanılmıştır. Dil bu işlevde kullanıldığında iletinin iletmek istediği husus, iletinin kendisindedir. Bu durumda ileti, kendi dışında herhangi bir şeyi ifade etmez, yansıtmaz. Bu yüzden sanatsal metinlerde dil genellikle şiirsel işlevinde kullanılır.

Öğretici Metinlerin Özellikleri

• Öğretici metinler bilgi vermek amacıyla yazılan metinlerdir.
• Bu metinler hayatın gerçeklerini, tarihi olayları, felsefi düşünceleri ve bilimsel gerçekleri anlatır.
• Dil, bu metinlerde göndergesel işlevinde kullanılır.
• Öğretici metinler genellikle kelimelerin ilk anlamlarıyla oluşturulduklarından her okuyucuda aynı izlenimi bırakır.
• Bu metinlerde gerçeklik değiştirilmeden verilir.
• Öğretici metinlerde açıklayıcı ve tartışmacı anlatım türleri ağırlıklı olarak kullanılmıştır.

Anlatmaya Bağlı Metinlerde Öyküleme ve Anlatıcının Rolü

Öyküleme, tasarlanan ya da yaşanan bir olayın anlatımıdır. Öykülemenin amacı, olayı okuyucunun gözünde canlandırmak ve anlatılmak isteneni bir olay içerisinde vermektir. Öyküleyici anlatımda olaylar; zaman, mekan ve kahramanlar unsuruyla birbirine bağlanır. Bu unsurlar öyküleyici anlatımın temel unsurlarıdır.

Öyküleyici anlatım; ilâhi, kahraman ve gözlemci bakış açılarıyla ele alınabilir. Anlatım türünü belirleyen; anlatıcının ifade tarzı, bakış açısı ve üsluptur. Anlatmaya bağlı metinlerde yazar, okuyucu ve metin gibi iletişimde olan öğeler; okuyucuda uyandırılmak istenen etki yani konu ve tema; anlatıcının konu ve nesne karşısındaki tavrı -üslup ve anlatımı- anlatım türünü belirler.

Anlatmaya Bağlı Metinlerde Anlatıcı Bakış Açıları

Anlatmaya bağlı metinlerde anlatıcı birinci tekil ya da üçüncü tekil kişidir. “Kim anlatıyor?” sorusu anlatıcıyı, “Kim bakıyor?” sorusu ise anlatıcı bakış açısını buldurur. Okurun, olayı kimin gözünden izlediğini bilmesi bakış açısıyla ilgilidir. Anlatı yazarı için, üç tür bakış açısı vardır, bunlar:

Hâkim (İlâhi) bakış açısı, kahraman bakış açısı ve gözlemci bakış açısıdır.

Hâkim (İlâhi) bakış açısında anlatıcı, anlatılanların tamamını bilen bir varlıktır. Kahramanların gizli konuşmalarını, kafalarından ve gönüllerinden geçeni bilir ve anlatır. Zaman zaman kendi yorumlarını ekleyebilir, açıklamalarda ve yargılarda bulunabilir. Okuyucunun, metinde ne kadar kişi varsa her birinin açısından olayları ayrı ayrı görmesini sağlar. Kahramanların geçmişlerini ve geleceklerini, aynı anda farklı yerlerde meydana gelen olayları betimler.

Kahraman bakış açısında anlatıcı daha çok, olayların merkezinde yer alan kahramanlardan birdir. Hem yaşar hem anlatır. Anlattıkları iç konuşma şeklinde ve zihninden geçenlerdir. Bunları okuyucuyla paylaşır; okuyucu diğer kahramanları onun gözünden ve onun değer yargılarıyla tanır.

Gözlemci bakış açısında anlatıcı, tam bir tarafsızlıkla sadece yaşananları anlatan, olayların gördüğü kadarını anlatma olanağına sahip olan kişidir. O da okuyucu gibi, bir sonraki sayfada neler olacağını bilmez. Sadece olanı aktartır, gördüklerine dayanarak okuyucu gibi yorumlar yapar.

Sanatsal ve Öğretici Metinler Arasındaki Farklar

• Sanatsal metinlerde kurmaca, öğretici metinlerde ise gerçeklik ön planda yer alır.
• Sanatsal metinlerde dil şiirsel işlevindedir, öğretici metinlerde dil göndergesel işlevindedir.
• Sanatsal metinlerde kelimeler genellikle mecaz anlamlarıyla, öğretici metinlerde kelimeler genellikle gerçek anlamlarında kullanılır.
• Sanatsal metinlerde yazar okuyucuyu kendi kurmaca dünyasına çekmek ister, öğretici metinlerde ise amaç okuyucuya bilgi vermektir.
• Sanatsal metinlerde gerçek değiştirilerek ve yorumlanarak, öğretici metinlerde ise gerçek olduğu gibi verilir.
• Sanatsal metinlerde ağırlıklı olarak kullanılan anlatım türleri betimleyici ve öyküleyici anlatımdır, öğretici metinlerde ise ağırlıklı olarak kullanılan anlatım türleri açıklayıcı ve tartışmacı anlatımdır.