Tiyatro Terimleri Sözlüğü

Tiyatro Nedir?

Güzel sanatların en eski dallarından biridir. Yaşanmış ya da yaşanması mümkün olayların sahnede canlandırılarak oynanmasıdır.

Türkçeye İtalyanca “teatro” kelimesi ile giren “tiyatro” terimi, günümüzde “oyunun oynandığı yer”, “oyunu sahneleyen grup”, “sahnelenmek için yazılmış oyunların tümü” anlamlarında kullanılmaktadır.

MODERN TİYATRO – TİYATRONUN DOĞUŞU

• Batılı anlamda tiyatronun ilk örnekleri Yunan edebiyatında görülür.
• Bugünkü anlamıyla tiyatro, eski Yunan toplumunda bereket tanrısı Dionysos’u (Diyanizos) kutsamak için yapılan bağ bozumu törenlerinden doğmuş, daha sonra bağımsızlaşarak bir sanat hâline gelmiştir.
• Tiyatronun kurallarını ilk olarak Aristoteles, Poetika’sında belirtmiştir.
• Tiyatronun ilk örnekleri trajedi ve komedi şeklindedir, daha sonra dram ortaya çıkmıştır.
• Dram türündeki tiyatroları ilk defa romantikler yazmıştır, tiyatronun ilk örnekleri manzumdur (şiir biçiminde).
• Aisklyos (Ayklos) ve Sophokles (Sofokles) modern tiyatroyu ortaya çıkaracak değişiklikler yapmıştır.
• Batı uygarlıklarında göstermeye bağlı edebî metinlere, toplu hâlde “tiyatro”, “drama”, “dramatik edebiyat” adları verilmiştir.
• Tiyatro metinlerinde, anlatmaya bağlı metinlerdeki anlatıcının yerini, olayı doğrudan yaşayarak gösteren oyuncular alır.
• Anlatmaya bağlı metinlerdeki “olay örgüsü”, göstermeye bağlı metinlerde “dramatik örgü” olarak adlandırılır.
• Tiyatro öğeleri şunlardır: Tiyatro eseri (oyun), olay veya durum, zaman, mekân (yer), kişiler, üslup, oyuncu, sahne ve seyirci.
• Tiyatro oyununun bir metne bağlı olarak sahnelenmesi edebiyatla tiyatronun ortak yönünü oluşturur; çünkü tiyatro metni edebiyat sanatının özelliklerini yansıtır.

MODERN TÜRK TİYATROSUNUN GELİŞİMİ

Türk toplumu Batılı anlamdaki tiyatro kavramını Tanzimat’la birlikte tanımıştır. Tanzimat’tan önce Türk toplumunun bildiği tiyatro, seyirlik oyun ya da temaşa sanatıdır. Geleneksel tiyatronun Batı tiyatrosundan en önemli farkı bağlı kaldığı bir metin olmadan, doğaçlamaya dayalı olarak oynanmasıdır. Geleneksel tiyatro türleri şunlardır: Karagöz, orta oyunu, meddah ve köy seyirlik oyunları.

Modern Türk tiyatrosu, Tanzimat’ın ilan edilmesiyle ortaya çıkmış ve gelişmiştir.

• 1869’da Güllü Agop (Güllü Yakup), Gedik Paşa tiyatrosunu kurmuştur.
• Kavuklu Hamdi, Tanzimat Dönemi’nde Tuluat tiyatrosunu kurmuştur.
• İlk yerli tiyatro eserimiz olan Şair Evlenmesi’ni Şinasi, 1859’da yazmıştır.
• İlk oynanan tiyatro ise Namık Kemal’in Vatan yahut Silistre’si olmuştur.
• Namık Kemal, romantizmin etkisiyle Tanzimat Dönemi’nde Vatan yahut Silistre gibi birçok tiyatro eseri yazmıştır.
• Ahmet Vefik Paşa, Tanzimat Dönemi’nde Moliere’den çeviriler ve uyarlamalar yapmıştır.
• I. Dönem Tanzimat Edebiyatı’nda önemli tiyatro yazarları: Namık Kemal, Ahmet Vefik Paşa, Direktör Ali Bey, Ahmet Mithat Efendi, Ebuzziya Tevfik, Manastırlı Rıfat, Şemsettin Sami.
• II. Dönem Tanzimat Edebiyatı’nda önemli tiyatro yazarları: Recaizade Mahmut Ekrem ile Abdülhak Hamit Tarhan.
• Abdülhak Hamit Tarhan, tiyatrolarını oynanmak için değil okunmak için yazmıştır.
• Serveti Fünun ve Tanzimat’ın ikinci döneminde, II. Abdülhamit’in baskısı nedeniyle tiyatronun gelişimi yavaşlamış ve toplumsal konulardan uzaklaşılmıştır.
• Serveti Fünun Dönemi’nde Ahmet Mithat Efendi, yazdığı “Çerkez Özdenler” adlı tiyatrosu nedeniyle sürgüne gönderilmiş ve Gedik Paşa Tiyatrosu yıktırılmıştır.
• 1908’den sonra Halit Ziya Uşaklıgil, Cenap Şahabettin, Yusuf Ziya Ortaç, Halit Fahri Ozansoy, Hüseyin Suat gibi sanatçılar tiyatro eserleri yazmışlardır.
• Tahsin Nahit, Refik Halit Karay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu Fecri Âti Dönemi’ndeki tiyatro yazarlarıdır.
• Milli Edebiyat Dönemi’nde, 1914 yılında, ilk resmi tiyatromuz olan Darülbedayi (Güzel Sanatlar Okulu) kurulmuştur.
• Bu dönemde Afife Jale, ilk Müslüman kadın oyuncu olarak sahneye çıkmıştır.
• Milli Edebiyat Dönemi’nde tiyatrolarda Türkçülük ve toplumsal konular işlenmiştir.
• Milli Edebiyat Dönemi’nde birçok yazarımız tiyatro eseri yazmakla beraber İbnürrefik Ahmet Nuri Sekizinci ve Musahipzade Celal sadece tiyatro yazmışlardır.
• Muhsin Ertuğrul, Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Dönemi’nde Türk tiyatrosunun gelişmesi için önemli çalışmalarda bulunmuştur.

Alfabetik olarak sıralanmış tiyatro terimlerine aşağıdaki bağlantılar üzerinden ulaşabilirsiniz.

• Tiyatro Terimleri Sözlüğü
• Tiyatro Terimleri -A
• Tiyatro Terimleri -B
• Tiyatro Terimleri -C-Ç
• Tiyatro Terimleri -D
• Tiyatro Terimleri -E-F-G
• Tiyatro Terimleri H-I-İ-J
• Tiyatro Terimleri -K-L-M
• Tiyatro Terimleri -N-O-Ö
• Tiyatro Terimleri -P-R
• Tiyatro Terimleri -S-Ş-T
• Tiyatro Terimleri U-V-Y-Z

Ayrıca bakınız:

• Geleneksel Türk Halk Tiyatrosu Terimleri Sözlüğü