Edebiyatın Sanat Akımları ile İlişkisi

İnsanlık tarihinde görülen siyasal, toplumsal, kültürel, ekonomik vb. olaylara bağlı değişimler, birtakım düşünce ve sanat adamlarını bir araya getirmiştir. Ortak anlayışla hareket eden bu insanlar, değişen toplumun düşünce ve sanat anlayışını şekillendirmiş ve ifade etmiştir.

Batının düşünce, edebiyat ve sanatındaki gelişmelerin temelinde eski Yunan ve Latin edebiyatı, hümanizm ve Rönesans vardır. Çoğunlukla felsefi bir düşünceden beslenen sanat görüşlerinin resim, müzik, mimari, edebiyat gibi alanlarda ilkeleri belirlenmiş bir disiplin olarak ortaya konmasıyla Batı’da sanat akımları oluşmuştur.

Edebî eserler belli bir sanat anlayışı doğrultusunda yazılır. Aynı sanat anlayışı doğrultusundaki eserler toplamı da edebiyat ve sanat akımlarını oluşturur. Klasisizm, romantizm, realizm, natüralizm, parnasizm, sembolizm başlıca edebiyat ve sanat akımlarındandır. Batı Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı’nda genellikle bu sanat akımlarının etkileri görülmektedir.

Klasisizm:

• Klasisizm, 16. yüzyılın sonlarında Fransa’da monarşinin güçlenmesiyle ortaya çıkmış bir edebî akımdır.
• Eski Yunan ve Latin edebiyatlarını örnek alan klasisizmde sanattaki kural ve ilkelere sıkı sıkıya bağlılık esastır.
• Bu akımda akla, sağduyuya ve ahlak ilkelerine büyük önem verilir.
• Kişisel duygu ve eğilimler değil insanın değişmeyen özellikleri yansıtılır.
• Konular tarihten ve mitolojiden alınır.
• Kahramanlar soylulardan seçilir.
• Dil ve anlatımda mükemmellik amaçlanır; açıklık, yalınlık, duruluk önemsenir. Kaba ve çirkin sözlere yer verilmez.
• Sanatçı eserde kişiliğini gizler.

Klasisizm akımında en çok tiyatro (trajedi ve komedi), şiir ve fabl türlerinde eserler verilmiştir.

Klasisizmin Temsilcileri:

Fransız edebiyatından Bouileau (Bualo), Corneille (Korney), Racine, Moliére (Molyer), La Fontaine (La Fonten), Fénelon (Fenelon), Madam de la Fayette (Madam dö la Fayet) bu akımın başlıca temsilcilerindendir.

Şinasi ve Ahmet Vefik Paşa ise Türk edebiyatında klasisizmden etkilenmiş sanatçılardandır.

Aşağıdaki metin, Racine’in klasisizmin özelliklerini yansıtan Andromak adlı trajedisinden alınmıştır.

Hiç şüphe etmem, madam, kocanızdır mutlaka,
Bu mucizeyi yapan Hektor’dur ruhunuzda.
İster ki, varlığiyle Troya tekrar doğrulsun,
Size saklattığı bu uğurlu çocuğunun.
Pirüs onu vadetti size, duydunuz demin,
Madam, bir tek kelime beklerdi vermek için.

Romantizm:

• Romantizm, Orta Çağ monarşisinin sanat anlayışını temsil eden klasisizme tepki olarak 18. yüzyılın ikinci yarısında doğmuş bir edebî akımdır.
• Romantizmde duygular, din ve tabiat önemsenir.
• Konular genellikle günlük hayattan ve millî tarihten alınır.
• İyi-kötü, hayal-gerçek karşıtlığından yararlanılır.
• Kişiler toplumun her kesiminden seçilebilir, doğal ve toplumsal çevrelerinden soyutlanmadan ele alınır. Bu nedenle sosyal çevre ve doğa betimlemelerine önem verilir.
• Sanatta toplumsal fayda gözetilir.
• Duygulu, şairane bir üslup kullanılır.
• Bu akıma bağlı sanatçılar eserlerinde duygu ve düşüncelerini gizlemez.

Romantizm akımında daha çok şiir, tiyatro, roman gibi türlerde eser verilmiştir. Tiyatroda dram türü bu akımla ortaya çıkmıştır.

Romantizmin Temsilcileri:

• Fransız edebiyatından Victor Hugo, Lamartine (Lamartin);
• Alman edebiyatından Goethe (Göte), Schiller (Şiller);
• Rus edebiyatından Puşkin;
• İskoç edebiyatından Walter Scott (Voltır Skat)

bu akımın dünya edebiyatındaki başlıca temsilcilerindendir.

Romantizmin Türk edebiyatındaki önde gelen temsilcileri ise Namık Kemal, Ahmet Mithat Efendi ve Abdülhak Hamit Tarhan’dır.

Aşağıdaki metin, Victor Hugo’nun romantizmin özelliklerini yansıtan Sefiller adlı romanından alınmıştır.

Adam üç adım atıp masanın üzerindeki lambaya yaklaştı.

— Vay canına, diye devam etti, olan biteni anlamamış gibi görünerek, bu mümkün değil. Duymadınız mı? Ben bir kürek mahkûmuyum. Ağır hapis cezası aldım. Cebinden katlanmış büyük bir sarı kâğıt çıkardı. İşte kimliğim. Gördüğünüz gibi, sarı. Gittiğim her yerden kovulmamı sağlıyor. Okumak ister misiniz?

Okumayı zindanda öğrendim. Orada gitmek isteyenler için bir okul var. Bakın üzerinde ne yazıyor: Jean Valjean, serbest bırakılmış kürek mahkûmu, doğum yeri… Bu sizin için önemli değil, on dokuz yıl zindanda kalmış. Beş yıl hırsızlıktan, on dört yıl dört kez kaçmayı denediği için. Bu şahıs çok tehlikelidir. İşte hepsi bu. Herkes beni kapı dışarı etti. Siz beni kabul ediyor musunuz? Burası han mı? Bana yiyecek bir şeyler ve yatacak bir yer verir misiniz? Ahırınız var mı?

— Madam Magloire, dedi piskopos, yüklükteki yatağa temiz çarşaf koyun. Daha önce iki kadının ne kadar itaatkâr olduklarını belirtmiştik. Madam Magloire talimatı yerine getirmek için salondan çıktı.

Realizm (Gerçekçilik):

• Realizm, 19. yüzyılın ikinci yarısında romantizme tepki olarak doğmuş bir edebî akımdır.
• Bu akımda pozitivizmin bilimsel felsefesinden yola çıkıldığı için gerçekçi gözleme büyük önem verilir.
• Kişilerin davranışlarını, karakterlerini belirlediği düşünülen doğal ve toplumsal çevrenin betimlenmesine ağırlık verilir. Bu açıdan bakıldığında realist eserlerde işlevsel betimlemeler yapılır.
• Realizmde kişiler toplumun her kesiminden seçilebilir.
• Yazar, eserinde kendi kişiliğini gizler; nesnel bir anlatım tutumu sergiler.
• Bu akım sanatçılarına göre yazarın herhangi bir mesaj verme kaygısı yoktur.
• Kurallara uygun, sağlam bir dil ve üslup kullanılır.
• Roman türü özellikle realizm akımıyla birlikte büyük bir gelişme göstermiştir.

Realizmin Temsilcileri:

• Fransız edebiyatından Balzac (Balzak), Flaubert, Stendhal (Stendal);
• Rus edebiyatından Dostoyevski, Tolstoy, Gogol;
• Amerikan edebiyatından Mark Twain (Mark Tveyn), Jack London (Cek Landın), Hemingway (Hemingvey);
• İngiliz edebiyatından Charles Dickens (Çarlz Dikınz)

realizmin dünya edebiyatındaki önde gelen temsilcilerindendir.

Türk edebiyatında Sami Paşazade Sezai, Recaizade Mahmut Ekrem, Halit Ziya Uşaklıgil, Mehmet Rauf, Refik Halit Karay, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Reşat Nuri Güntekin, Memduh Şevket Esendal bu akımın başlıca temsilcileridir.

Aşağıdaki metin, Dostoyevski’nin realizmin özelliklerini yansıtan Suç ve Ceza adlı romanından alınmıştır.

Odanın ortasında dikiliyor ve acılı bir şaşkınlıkla çevresine bakınıyordu. Kapıya gitti, açıp dışarıyı dinledi. Ama yapacağı şey bu değildi. Birden duvar kâğıdının delik olduğu köşeye atıldı, elini delikten sokup yokladı, kâğıdı gözden geçirdi. Hayır, bu da değildi yapacağı. Sobaya gitti, kapağını açıp külleri karıştırmaya başladı; pantolon paçalarından kestiği ipliklerle, yırtık cep astarı attığı gibi öylece duruyordu; demek kimse sobaya bakmamıştı! Birden, Razumihin’in az önce sözünü ettiği çoraplarını hatırladı. Gerçekten de yorganın altındaydı çorapları; ama o günden beri her ikisi de öylesine kirlenmiş, eskimişti ki Zamyotov’un hiçbir şey fark edememesi son derece doğaldı.

Natüralizm:

• Natüralizm, 19. yüzyılın sonlarında Fransa’da ortaya çıkmış bir edebî akımdır.
• Evrende olup bitenlerin nedensellik bağlantısı içinde belirlendiği görüşünü esas alan determinizmin edebiyata yansımasıdır.
• Realizmin ileri aşaması sayılır. Gerçeği anlatmada realistleri yetersiz bulan natüralistler, gerçeği yansıtmayı aşırılığa vardırır; doğayı anlatırken deneysel yöntemden yararlanır.
• Toplumun laboratuvar, insanın incelenecek bir nesne gibi görüldüğü bu akımda kişilere ve olaylara bir bilim adamı nesnelliğiyle yaklaşılır.
• Natüralizme göre aynı nedenler aynı sonuçları doğurur, kişinin davranışlarını iradesi değil soya çekim ve sosyal çevre belirler.
• Toplum için sanat anlayışının hâkim olduğu bu akım çevresinde yazılan eserlerde toplumdan dışlanan kişilere yer verilir.
• Kahramanlar ait olduğu çevrenin diliyle konuşturulur, sokak dili edebiyata girer.

Natüralizmin Temsilcileri:

Fransız edebiyatından Émile Zola (Emil Zola), Alphonse Daudet (Alfons Dode), Guy de Maupassant (Giy dö Mopasan) natüralizmin dünya edebiyatındaki önde gelen temsilcilerindendir.

Türk edebiyatında Beşir Fuat, Nabizade Nazım ve Hüseyin Rahmi Gürpınar’da bu akımın etkileri görülür.

Aşağıdaki metin, Guy de Maupassant’ın natüralizmin özelliklerini yansıtan Jules (Jül) Amcam adlı hikâyesinden alınmıştır.

O galiba kötü yola sapmış, yoksul ailelere göre suçların en büyüğünü işlemiş, yani birkaç para yemişti. Zenginler için eğlence peşinde koşan adam yalnızca budalalık etmektedir. O, gülümsenerek söylendiği gibi, hovardanın biridir. Yoksullardaysa ana babayı sermayeden yemek zorunda bırakan bir oğul kötü
kişidir, serseridir, haylazdır!

Bu ayırdediş de, iş aynı olmakla birlikte, yerindedir. Çünkü davranışların önemini ancak sonuçları belirtir.

Parnasizm:

• Parnasizm, 19. yüzyılda Fransa’da ortaya çıkmış bir şiir akımıdır.
• Bu akım için şiirde gerçekçilik de denebilir.
• Adını Yunan mitolojisinde esin perilerinin yaşadığına inanılan Parnas Dağı’ndan alan Çağdaş Parnas dergisinde yazan şairler; ölçü, uyak, ses uyumu gibi ögelerle kurulan biçim mükemmelliğini önemsemiştir.
• Romantizme tepki olarak doğan bu akımda duygu ve hayalin yerini gerçekler alır, dış dünyanın betimlenmesi esastır.
• Sanat için sanat anlayışı hâkimdir.
• Eski Yunan ve Latin mitolojisine hayranlık duyan parnasyenler, konularını genellikle tarihten almış veya yabancı ve uzak ülkeleri konu olarak işlemiştir.

Parnasizmin Temsilcileri:

Fransız edebiyatından Gautier (Gutie), Banville (Banvil), Lisle (Lisl), Coppée (Koppi) ve Heredia (Herediya) parnasizmin dünya edebiyatındaki önde gelen temsilcilerindendir.

Bu akımı Türk edebiyatına Cenap Şahabettin tanıtmıştır. Tevfik Fikret ve Yahya Kemal’in şiirlerinde de parnasizm etkileri görülür.

Aşağıdaki metin, Tevfik Fikret’in parnasizmin özelliklerini yansıtan Yağmur şiirinden alınmıştır.

Sokaklarda seyl-âbeler ağlaşır,
Ufuk yaklaşır, yaklaşır, yaklaşır;
Bulutlar karardıkça zerrâta bir
Ağır, muhtazır dalgalanmak gelir;

(muhtazır: Can çekişen; seyl-âbe: Sel, sel suyu; zerrât: Zerreler.)

Sembolizm (Simgecilik):

• Sembolizm, 19. yüzyılın ikinci yarısında Fransa’da parnasizme tepki olarak ortaya çıkmış bir şiir akımıdır.
• Sanat için sanat anlayışıyla şiir yazan sembolist şairler, şiirde müzikaliteye ve anlam kapalılığına önem vermiş; dış dünyanın insan üzerindeki etkisini semboller aracılığıyla anlatmıştır.
• Lirizmin ve hayalin yoğun olduğu sembolist şiirde duygular ön plandadır, doğa betimlemeleri özneldir.

Sembolizmin Temsilcileri:

Fransız edebiyatından Baudelaire (Bodler), Mallarmé (Malarme), Valéry (Valeri) ve Amerikan edebiyatından Edgar Allan Poe (Edgır Elın Po) sembolizmin dünya edebiyatındaki önde gelen temsilcilerindendir.

Türk edebiyatında başta Cenap Şahabettin, Ahmet Haşim, Cahit Sıtkı Tarancı, Ahmet Hamdi Tanpınar ve Ahmet Muhip Dıranas olmak üzere pek çok şairde bu akımın etkisi görülür.

Aşağıdaki metin, Cahit Sıtkı Tarancı’nın sembolizmin özelliklerini yansıtan Otuz Beş Yaş şiirinden alınmıştır.

Şakaklarıma kar mı yağdı ne var?
Benim mi Allahım bu çizgili yüz?
Ya gözler altındaki mor halkalar?
Neden böyle düşman görünürsünüz,
Yıllar yılı dost bildiğim aynalar?

11. Sınıf Türk Dili ve Edebiyatı, I. ÜNİTE: GİRİŞ