Cins (Tür) Adları ve Özellikleri

(Alm. Gattungsname; Fr. nom Commun, İng. common noun; Osm. ism-i cins)

Cins adları, aynı türden olan canlı cansız bütün varlık ve kavramlara verilen ortak adlardır.

Bu adlar, özel adlarda olduğu gibi belirli tek bir varlık veya nesneyi göstermezler.

Aynı türden olan varlık ve kavramlardan birine, bir bölümüne veya hepsine ad olan sözlerdir: ağaç, ana, baba, bitki, at, kuş, kuzu, güvercin, ördek, şeftali, zeytin, ev, otel, saray, han, hamam, göz, boyun, kalp, topuk, süngü, süzgeç, tüfek, yer, gece, gündüz, hava, ışık, ses vb.

Başlıca Cins İsimleri

1. Vücudun bölümleri ve organ isimleri: baş, kol, el, ayak…
2. Akrabalık isimleri: ana, baba, kardeş, dayı, hala, teyze…
3. Araç, eşya isimleri: kaşık, makas, bardak, iplik, iğne…
4. Hayvan ve bitki isimleri: kedi, kartal, fındık, ceviz, kiraz…
5. Kavramlar: düşünce, hedef, zekâ, temenni…
6. İş, meslek; meslek sahibi simleri: öğretmenlik, öğretmen, avukat, işçi, memur, profesyonel, futbolcu…
7. Giyecek isimleri: ceket, ayakkabı, gömlek, eldiven…
8. Yiyecek isimleri: elma, yemek, ekmek, biber…
9. İçecek isimleri: su, meşrubat, gazoz…
10. Sayı isimleri: on, beş yüz, bir…
11. Renk isimleri: sarı, kıpkırmızı, mor…
12. Nitelik isimleri: büyük, kocaman, dairesel…
13. Zaman isimleri: ay, saat, dakika, yıl…
14. Soru Kelimeleri: ne, kim, hangi…

Bazı cins isimlerin özel isim olarak kullanıldığı görülür:

• tırmık: bir ziraat aleti.
• Tırmık: bir kedinin özel adı
• ozan: şair
• Ozan: erkek ismi

Yukarıda verilen örneklerden de anlaşılacağı üzere, cins adlarında, kelime ile onun gösterdiği varlık veya nesne arasında bir ses bağlantısı yoktur; fakat herkes tarafından önceden bilinen bir bağlantı vardır.

Nitekim ağaç, tarla, yağmur sözleri söylendiğinde onu işitenlerin zihinlerinde hemen birer tarla, yağmur kavramları oluşur, şekillenir; çünkü bu adlarda, adla, o adın gösterdiği varlık veya nesne arasında toplumun bütün bireylerinin yani sosyal yapının ortaklaşa kabul ettiği ve öteden beri süregelen sıkı bir anlam bağlantısı vardır. Oysa, özel adlarda, o ad ile gösterdiği varlık arasında toplumun bütün bireyleri için geçerli olan ortaklaşa bir anlam bağlantısı yoktur. Onlar, yukarıda da belirtildiği üzere, benzerleri bulunmayan, tek bir varlığa sun’î olarak verilmiş olan etiket durumundaki adlardır.

Bu nedenle, özel adla belirttiği varlık arasında, ancak o varlığı tanıyan ve bilenler için bir bağlantı söz konusudur. Bu da demektir ki, bu varlıklar ancak onları tanıyanlara bir anlam ifade eder. Nitekim, Serpil yarın İzmir’e gidecek cümlesindeki Serpil’in kim olduğu, yalnızca onu tanıyanlar tarafından bilinmekte, bu ad başkalarına yabancı kalmaktadır. İşte özel adlar ile cins adları arasındaki nitelik ayrılığı da onların bu farklı özelliklerinden kaynaklanmıştır.

Kaynakça:

• Prof. Dr. Zeynep Korkmaz, Türkiye Türkçesi Grameri
• Turkedebiyati.org, İsimler (Adlar) Türleri, Özellikleri