DÜNYADA VE BİZDE GÖLGE OYUNU

“Bir aydınlatma kaynağı ile yarı saydam bir perdeden yararlanılarak, bu perdenin önünde ya da gerisinde, iki boyutlu saydam ya da saydam olmayan kuklaların oynatılmasına gölge oyunu diyoruz”¹ (s. 13).

Bu satırları, Metin And’ın “Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu” adlı kitabının ilk sayfasından alıyoruz. Metin And, da önceleri Türk tiyatrosunun tarihine eğilen önemli yapıtlar vermişti. Bu arada da Oyun ve Büğü adlı bir yapıtım da dikkatle izlemiştik. Yeni kitap, belirtildiğine göre, bir bakıma bu kitabın ikinci cildi olmaktadır.

Gölge oyunu, bizim tiyatromuzda uzun süre önemli bir tür olarak yer almıştır diyebiliriz. “Türk gölge oyunu, en azından dört yüz yıl” canlı kalabilmiştir. And’ın, Geleneksel Türk Tiyatrosu adlı kitabında çok eski yüzyıllara dayanan tiyatromuzun ilk örnekleri ya da ürünleri üzerinde durulmuş ve bu arada gölge oyunlarına da yer verilmişti. O kitapta daha çok bizim gölge oyunlarımız üzerinde bilgi bulunduğunu belirtmek isteriz. Halbuki, gölge oyunlarının yalnızca bizim olduğu söylenemez. Dünyanın çeşitli ülkelerinde ve özellikle de Güneydoğu Asya ülkelerinde gölge oyunları geleneği vardır, bunlar bugün de canlılıklarını ve önemlerini sürdürmektedir. Belki de kaynakta, bunların hepsi birbirine benziyordu; sonradan, zaman içinde ve ülkelere göre değişiklikler gösterdi. Gölge oyunlarımız yanında geleneksel bazı oyunlarımızın da, Batı’ya yöneliş döneminde yavaş yavaş unutulduğu bir gerçektir. Bugün, Karagöz oyunu artık pek az seyirci bulabilmektedir ve oynatanların da artık “nesli” tükenmektedir.

Metin And, bu yapıtında, Türk gölge oyunlarının göbekbağı olduğunu sandığımız Endonezya (Cava ve Bali), Hindistan, Çin (Kızıl Çin ve Taiwan), Japonya, Tayland, Kamboçya ve Malezya gölge oyunlarını incelemekte; ağırlığı ise gölge oyunlarımızın temeli olan ortaçağ Mısır Memlûk gölge oyunu ile Karagöz’e ve Osmanlı İmparatorluğunun etkisinde kalan ülkelerdeki Karagöz oyunlarına tanımıştır. Bunların arasında, Karagöz’e sahip çıkarak Batı ülkelerinde gösterilere girişen Yunan oyunları vardır.

Kitapta, gölge oyununun kökeni üzerinde durularak gereken önbilgiler verilmiş; Asya tiyatrosu ve gölge oyunları üzerinde durulmuş; “mithos”dan başlayan tarihsel gelişim belirtilmiş ve İslamın gölge oyunu anlayışına değinildikten sonra gölge oyunu uygulayımı hakkında bilgi verilmiştir. Metin And, bu ilk ve gerekli bilgilerden sonra ise Güneydoğu Asya’daki gölge oyunu üzerinde durmuş ve bu oyunları ülkelerdeki durumu ve değişik biçimleri ile ayrıntılı olarak tanıtmış, bazı fotoğraflarla durumu daha belirgin duruma getirmiştir.

Kitabın başka bir bölümü Akdeniz ve Avrupa ülkelerindeki gölge oyununa ayrılmıştır. Biraz önce de belirttiğimiz gibi, Mısır -Memlûk gölge oyunu üzerinde duran yazar, buradan Türk gölge oyununa geçmiş ve Türk gölge oyununun kökeni ile evrimini ele alıp kişileştirme ve kişiler, içerik ve oyun dağarcığı üzerinde durmuştur. Daha sonra ise Osmanlı İmparatorluğunda gölge oyununu ele almıştır. Burada Mısır, Suriye, Trablus, Lübnan, Yunanistan, Yugoslavya’nın Türk kesimi, Romanya, Bulgaristan gibi yıllarca Türk egemenliği altında yaşamış ülkelerdeki durum üzerinde durulmuştur. And, daha sonra da Avrupa’da gölge oyununa değinmiştir.

Kitapta genişçe bir bibliyografya bulunduğu gibi ayrıca bazı ekler ve renkli fotoğraflar vardır.

Güneydoğu Asya gölge oyunları konusunda çeşitli yayınlardan yararlanan And, yerinde yaptığı inceleme ve gözlemlerle bu konuda çok sağlam ve yeterli bilgi vermiştir bize. Kitap, bu durumu ile, dünyada geniş bir gölge oyunu alanım kapsayan tek kitap durumundadır. Öyle sanıyoruz ki yabancı dillere çevrilip basılabilir ve geniş bir yankı da uyandırır. Metin And’ın tiyatro tarihi üzerindeki yetkinliği yanında Türk tiyatrosu ve özellikle tarihi üzerindeki geniş bilgisi, kitabın sağlamlığını pekiştirmektedir. Bibliyografyayı incelediğimizde de bu kapsamda bir kitabın bulunmadığım anlıyoruz.

Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, gerek kapsadığı geniş alan ve gerekse değişik göstermelik (ya da tiyatro) oyunlarının durumu ve gelişimi hakkında sağlam belgelere, yerinde yapılan saptamalara dayanan sağlam bilgilerle beslenen değerli ve hatta dünya ölçüsünde bir kitaptır.

Muzaffer UYGUNER, Türk Dili Dergisi, Sayı 309, 1977

1) Metin And, Dünyada ve Bizde Gölge Oyunu, inceleme, Türkiye İş Bankası Yayını, Ankara 1977.